Hình dáng loài cá này khá dễ nhận biết: thân hình thoi, dẹp mỏng, đầu nhọn hơn cá mè vinh, vảy nhỏ màu bạc lấp lánh, phần đuôi và vây ánh hồng nhạt.
Vào khoảng tháng 9 – 10 âm lịch hằng năm, khi con nước bắt đầu dâng lên, mang theo phù sa đỏ nặng trĩu từ thượng nguồn sông Mê Kông tràn về đồng bằng sông Cửu Long, cũng là lúc người dân miền Tây bước vào mùa nước nổi. Đây không chỉ là mùa của tôm cá sinh sôi, của ruộng đồng ngập trắng nước, mà còn là mùa sinh nhai của bao cư dân miệt sông. Trong vô số loài cá đặc trưng của vùng này, cá linh, cá rô, cá lóc thường được nhắc đến nhiều nhất. Nhưng ít ai biết rằng, có một loài cá từng bị xem là “cá nghèo”, nhiều xương, chẳng mấy ai để tâm, nay lại trở thành món đặc sản được săn tìm: cá dảnh.
Cá dảnh là loài cá nước ngọt sống phổ biến ở các sông rạch miền Tây Nam Bộ, đôi khi còn xuất hiện ở vùng nước lợ có độ mặn thấp. Vào mùa nước nổi, cá dảnh xuất hiện nhiều, người dân thường dùng lưới, vó, chài hoặc đặt đăng để đánh bắt. Hình dáng cá dảnh khá dễ nhận biết: thân hình thoi, dẹp mỏng, đầu nhọn hơn cá mè vinh, vảy nhỏ màu bạc lấp lánh, phần đuôi và vây ánh hồng nhạt. Mặt lưng có màu xanh rêu, còn phần bụng sáng trắng như ánh bạc soi dưới nắng. Dù không thuộc nhóm cá có kích thước lớn, nhưng thịt cá dảnh lại được đánh giá cao bởi vị ngọt, béo và mùi thơm đặc trưng.
Ngày trước, nhiều người chê cá dảnh vì “xương nhiều, thịt ít”, thường chỉ để làm mắm hoặc kho ăn qua ngày. Nhưng với bàn tay khéo léo và sự sáng tạo của người dân miền sông nước, cá dảnh nay đã được “nâng tầm”, trở thành món ngon đặc sản có mặt trong nhiều bữa cơm quê, thậm chí cả trong các quán ăn, nhà hàng dân dã phục vụ khách du lịch muốn thưởng thức hương vị miền Tây đúng điệu.
Cá dảnh có thể được chế biến thành nhiều món: cá dảnh tươi chiên giòn, kho tương, kho ngót hay nấu canh chua. Tuy nhiên, nổi bật và được yêu thích nhất vẫn là khô cá dảnh và gỏi khô cá dảnh trộn xoài sống – hai món ăn kết tinh trọn vẹn sự tinh tế trong ẩm thực dân gian miền Tây.
Để làm khô cá dảnh, người ta chọn cá tươi vừa bắt lên từ sông. Cá được làm sạch vảy, bỏ đầu, đuôi, vây, moi ruột và rửa kỹ nhiều lần bằng nước muối loãng cho hết mùi tanh. Sau đó, thợ khéo tách hai bên phi lê, lóc bỏ phần xương hom rồi để ráo nước. Phần thịt cá được ướp với nước mắm ngon, tiêu, bột ngọt và một chút đường cho thấm đều. Tất cả được phơi dưới nắng gắt một ngày, cho đến khi thớ cá khô se lại, dậy mùi mặn mòi của nắng gió miền quê. Thành phẩm là những miếng khô cá dảnh vàng óng, có thể bảo quản trong ngăn mát tủ lạnh để dùng dần.
Chỉ cần một ít dầu ăn và vài phút chiên vàng hai mặt, khô cá dảnh đã biến thành món ăn “bắt cơm” đến lạ. Khi miếng khô được gắp lên, giòn tan, thơm nức, lớp mỡ sôi sùng sục quyện với mùi khói nhẹ, khiến ai đi ngang cũng khó lòng cầm lòng. Cắn một miếng, vị mặn dịu hòa cùng vị ngọt béo lan dần trong miệng. Nếu ăn cùng cơm trắng nóng hổi và chén canh rau tập tàng thì chẳng cần thêm cao lương mỹ vị nào khác. Món ăn ấy giản dị, nhưng là hương vị tuổi thơ của biết bao người con miền Tây xa quê.
Nếu khô cá dảnh chiên là món “đãi cơm”, thì gỏi khô cá dảnh trộn xoài sống lại là món “đãi khách”. Chẳng cần cầu kỳ, chỉ cần vài miếng khô cá nướng vàng trên than hồng, xé nhỏ, trộn cùng xoài xanh bào sợi, dưa leo, rau răm và nước mắm chua ngọt pha ớt tỏi. Tất cả quyện vào nhau tạo nên mùi thơm khó cưỡng. Cái giòn chua của xoài hòa cùng cái mặn mà béo bùi của cá khô, thêm vị cay nồng của ớt, vị thơm của rau răm – tất cả tạo nên bản giao hưởng hương vị đặc trưng miền Tây, vừa dân dã vừa đậm đà.
Món gỏi khô cá dảnh trộn xoài sống không chỉ ngon miệng mà còn gợi nhớ đến nếp sống thân tình của người miền sông nước. Những chiều nắng nhạt, dưới bóng cây mát rượi bên hiên nhà, mâm gỏi được bày ra cùng vài chiếc đũa tre, một chén nước chấm thơm nức, dăm ba người bạn ngồi quây quần. Chẳng cần tiệc tùng linh đình, chỉ cần một dĩa gỏi, một chai rượu đế, vài câu chuyện kể về những mùa lũ cũ, là đủ để lòng người ấm lại.
Giờ đây, khô cá dảnh đã trở thành đặc sản được nhiều du khách tìm mua khi đến các tỉnh miền Tây như An Giang, Đồng Tháp, Vĩnh Long hay Cần Thơ. Nhiều cơ sở sản xuất còn đầu tư máy sấy hiện đại, đóng gói hút chân không để đưa sản phẩm ra thị trường cả nước và xuất khẩu. Dù được làm theo cách truyền thống hay công nghiệp, khô cá dảnh vẫn giữ được hương vị nguyên sơ của sông nước – vị ngọt béo của cá, vị mặn nhẹ của nước mắm, vị nắng gió đồng quê thấm vào từng thớ thịt.
Cá dảnh không chỉ là món ăn, mà còn là biểu tượng cho sự khéo léo và thích ứng của người miền Tây. Từ loài cá từng bị “ghẻ lạnh” vì nhiều xương, qua bàn tay sáng tạo, họ đã biến nó thành món ngon “hơn cả mâm cao cỗ đầy”. Cũng giống như chính con người nơi đây – hiền hậu, chịu thương chịu khó, biết tận dụng từng món quà mà thiên nhiên ban tặng để làm nên cuộc sống trọn vẹn.
Mỗi mùa nước nổi đi qua, cá dảnh lại theo dòng sông mà sinh sôi, để rồi trở thành nguồn thực phẩm nuôi sống bao thế hệ. Còn người dân miền Tây, vẫn giữ trọn thói quen giản dị ấy – phơi nắng, nướng than, chiên vàng, trộn gỏi – để mỗi miếng cá dảnh không chỉ là món ăn, mà là ký ức đậm đà hương vị quê hương.
Ngày nay, khi du lịch ẩm thực phát triển mạnh, du khách phương xa đến miền Tây không chỉ để ngắm sông nước mênh mông hay trải nghiệm mùa nước nổi, mà còn để thưởng thức những món ăn mang đậm dấu ấn địa phương. Và trong danh sách đó, khô cá dảnh chắc chắn là một lựa chọn đáng thử – vừa ngon, vừa đậm tình, vừa gói trọn hồn quê sông nước Cửu Long.
