Loài cá này vốn thuộc họ cá lăng, phân bố chủ yếu ở các vùng nước ngọt và nước lợ của Đông Nam Á như Việt Nam, Thái Lan, Lào hay Campuchia.
Ở vùng Đồng bằng Sông Cửu Long, nơi những con kênh, rạch đan xen như mạch máu nuôi dưỡng cuộc sống, mỗi mùa mưa về không chỉ mang theo nguồn phù sa màu mỡ mà còn mở ra mùa “bội thu” của nhiều loại cá đồng dân dã. Trong số đó, cá chốt được xem là một trong những đặc sản tiêu biểu, hội tụ đủ hương – sắc – vị của miền sông nước Nam Bộ.
Loài cá này vốn thuộc họ cá lăng, phân bố chủ yếu ở các vùng nước ngọt và nước lợ của Đông Nam Á như Việt Nam, Thái Lan, Lào hay Campuchia. Ở nước ta, cá chốt tập trung nhiều nhất tại khu vực Đồng bằng Sông Cửu Long – nơi hội tụ điều kiện lý tưởng với hệ thống sông ngòi dày đặc, nguồn nước phong phú và thảm thực vật dồi dào.
Cá chốt có kích thước nhỏ, thân dẹp, đầu tù và miệng rộng với bốn đôi râu dài. Lớp da trơn bóng ánh vàng nghệ khiến chúng dễ nhận biết giữa vô vàn loại cá đồng khác. Dọc thân cá là những ngạnh nhọn – “vũ khí” tự vệ lợi hại – khiến người dân khi đánh bắt phải hết sức cẩn trọng. Chỉ cần sơ ý để ngạnh chích, vết thương có thể sưng đau nhiều ngày liền.
Cá chốt thường sinh sống ở các sông, kênh, rạch, ruộng ngập nước và bắt đầu di chuyển lên đồng khi mùa mưa đến – cũng là lúc chúng chuẩn bị sinh sản. Mùa cá chốt rộ nhất thường kéo dài từ tháng 3 đến tháng 6 hằng năm, tùy thuộc vào thời tiết và mực nước. Đây là giai đoạn cá cái mang đầy trứng, chiếm đến 80–90% trọng lượng cơ thể, tạo nên hương vị béo ngậy, bùi và thơm đặc trưng. Vì vậy, người miền Tây vẫn thường gọi đây là “đặc sản một mùa” – chỉ xuất hiện trong vài tháng ngắn ngủi khi trời đổ mưa đầu hạ.
Thịt cá chốt săn chắc, ngọt thanh; còn trứng cá vàng ươm, giòn và béo, chỉ nhỏ bằng ngón tay nhưng mang hương vị khó quên. Chính nhờ sự kết hợp hài hòa ấy mà cá chốt trở thành nguyên liệu yêu thích trong nhiều món ăn dân dã, đậm đà bản sắc miền Tây.
Từ bao đời nay, cá chốt đã gắn liền với bữa cơm của người dân vùng sông nước. Họ có thể chế biến thành vô số món ngon khác nhau, từ kho, nấu canh đến làm mắm. Trong đó, món cá chốt kho sả ớt được xem là “đặc sản trứ danh” của Cà Mau – vùng đất cuối trời Tổ quốc.
Cá sau khi được làm sạch sẽ ướp cùng muối, đường, nước mắm, tiêu và sả bằm nhuyễn. Tất cả được kho liu riu trên bếp lửa cho đến khi thịt cá săn lại, nước kho sánh vàng, dậy mùi thơm nồng của sả và ớt. Khi thưởng thức, thực khách sẽ cảm nhận vị cay nhẹ của ớt quyện cùng vị béo đặc trưng của cá và mùi thơm thanh của sả – tất cả hòa quyện tạo nên món ăn dân dã nhưng đủ sức “gây thương nhớ”. Ăn cùng cơm trắng hoặc chấm với rau luộc, dưa leo, hương vị mặn mà ấy như gói trọn tinh túy ẩm thực của miền sông nước.
Bên cạnh món kho, canh chua cá chốt cũng là lựa chọn quen thuộc trong các bữa cơm gia đình miền Tây. Nồi canh chỉ cần vài con cá chốt tươi, thêm chút me chua, bông so đũa, đậu bắp, bạc hà, cà chua và ít rau thơm là đủ. Vị chua thanh của me hòa với vị ngọt béo của cá tạo nên món ăn vừa dân dã, vừa hài hòa vị giác. Giữa tiết trời oi ả, một chén canh chua nóng hổi, dậy mùi thơm, đủ khiến bữa cơm thêm phần ngon miệng và ấm cúng.
Không dừng lại ở đó, người miền Tây còn sáng tạo ra nhiều biến tấu khác như cá chốt kho nghệ, cá chốt chiên giòn, cá chốt nấu ngót hay thậm chí làm mắm cá chốt – món ăn đậm đà và đặc trưng của vùng sông nước. Mắm cá chốt thường được phơi qua nắng cho săn lại, sau đó đem chưng hoặc trộn gỏi, ăn cùng cơm trắng hoặc bún đều ngon miệng.
Khi nước trên các dòng kênh bắt đầu dâng cao, cũng là lúc người dân miền Tây vào mùa đánh bắt cá chốt. Hình ảnh những người đàn ông giăng lưới, thả chài trong làn nước đục phù sa, hay tiếng cười rộn rã của các chị gánh cá về chợ sớm đã trở thành nét sinh hoạt thân thương gắn liền với tuổi thơ của nhiều người.
Cá chốt thường được đánh bắt bằng lưới hoặc bẫy tre. Do thân cá có nhiều ngạnh nhọn nên người dân phải rất khéo léo khi gỡ cá để tránh bị chích. Sau khi mang về, cá được làm sạch, tẩm ướp và chế biến ngay khi còn tươi, giữ nguyên vị ngọt tự nhiên. Vào những tháng cao điểm, cá chốt có mặt khắp các chợ quê, từ những rổ cá tươi rói còn lấp lánh ánh vàng, cho đến những mẻ cá kho, cá chiên được bán sẵn phục vụ khách gần xa.
Không chỉ đơn thuần là món ăn, cá chốt còn mang trong mình giá trị văn hóa gắn bó với đời sống người dân Nam Bộ. Mỗi mùa nước nổi, khi những con cá chốt béo tròn xuất hiện, đó cũng là dấu hiệu báo mùa mưa đã về – mùa của ruộng đồng tràn đầy phù sa, của cuộc sống sinh sôi nảy nở.
Trong ẩm thực, cá chốt được ưa chuộng không chỉ bởi vị ngon mà còn bởi tính bình, ít tanh, dễ kết hợp với nhiều nguyên liệu dân dã. Các món ăn từ cá chốt thường không cần cầu kỳ, song vẫn toát lên tinh thần ẩm thực “thuần quê” – lấy nguyên liệu tự nhiên, chế biến giản dị mà vẫn trọn vị.
Với khách phương xa, nhất là những ai lần đầu đặt chân đến miền Tây, việc được thưởng thức món cá chốt kho sả ớt hay canh chua cá chốt trong bữa cơm gia đình là trải nghiệm đáng nhớ. Nó không chỉ là cảm giác được nếm một món ăn ngon, mà còn là cách cảm nhận sự chân thành, hiếu khách của người dân nơi đây.
Cũng như nhiều loại cá đồng khác, cá chốt không có quanh năm. Khi mùa mưa qua đi, nước rút, cá lại tìm về sông lớn và ẩn mình trong những tầng nước sâu. Vì thế, mỗi năm, thực khách chỉ có thể thưởng thức cá chốt trứng trong khoảng thời gian ngắn ngủi – điều này càng khiến món ăn thêm phần quý hiếm và được săn đón.
Ngày nay, dù cuộc sống hiện đại đã làm thay đổi nhiều tập quán sinh hoạt, nhưng hương vị cá chốt mùa mưa vẫn luôn là ký ức ẩm thực in sâu trong lòng người miền Tây. Những món ăn từ cá chốt không chỉ giữ lại hương vị truyền thống mà còn kể câu chuyện về con người, vùng đất và sự hòa hợp giữa thiên nhiên với đời sống lao động.
Từ chén cơm quê dân dã đến bàn tiệc sang trọng, cá chốt vẫn giữ nguyên giá trị của một món đặc sản mang đậm dấu ấn miền sông nước. Vị ngọt béo của thịt, hương thơm của sả ớt, vị chua thanh của me – tất cả hòa quyện thành bản giao hưởng hương vị đặc trưng của miền Tây Nam Bộ.
Với những ai từng một lần thưởng thức, dư vị của cá chốt – đặc biệt là cá chốt trứng mùa mưa – sẽ luôn đọng lại như ký ức ngọt ngào về miền đất hiền hòa, mộc mạc mà nồng hậu. Không quá lời khi nói rằng, cá chốt chính là “hồn quê” trong ẩm thực miền Tây – một món ăn dân dã nhưng mang đậm tình người, tình đất và hơi thở sông nước Cửu Long.
