Trước đây, loài cá này được xem là “thứ cá nhà nghèo”, gắn bó với những bữa cơm thanh đạm của người dân miền biển. Bà con thường dùng cá de để làm mắm, phơi khô hoặc kho mặn để dành ăn dần.
Từ một loài cá nhỏ bé, từng chỉ xuất hiện trong những bữa cơm đạm bạc nơi miền biển, nay cá de đã trở thành đặc sản được nhiều người thành phố săn lùng. Cứ đến mùa, không ít thực khách phải đặt trước cả tuần mới mua được vài cân cá tươi, dù giá chỉ khoảng 50.000 đồng/kg – một con số khiêm tốn so với giá trị dinh dưỡng và hương vị thơm ngọt mà loài cá này mang lại.
Cá de thường xuất hiện nhiều ở vùng cửa biển miền Trung từ tháng 6 đến tháng 9 âm lịch, khi những cơn gió nồm đầu mùa bắt đầu thổi. Đây cũng là thời điểm ngư dân miền Trung “trúng đậm” mùa cá, những mẻ lưới đầy ắp loài cá nhỏ xinh, da xanh ánh bạc. Theo ngư dân, cá de thường sống gần bờ, dễ đánh bắt bằng lưới kéo theo lộng, là loài cá “nổi” theo mùa.
Về hình dáng, cá de khá giống cá cơm nhưng nhỏ hơn, mình thon và da có sắc xanh đậm. Điểm đặc biệt nằm ở phần thịt – mềm, thơm, ngọt và ít xương hơn cá cơm. Theo kinh nghiệm của ngư dân, thịt cá de chứa hàm lượng đạm cao, giàu canxi, vitamin và khoáng chất, rất lành tính và dễ tiêu hóa. Chính vì thế, người dân ven biển vẫn coi cá de là món ăn bổ dưỡng, thích hợp cho cả người lớn lẫn trẻ nhỏ.
Vào mùa được giá, trên các bến cá từ Hội An, Tam Kỳ đến Sa Huỳnh, đâu đâu cũng thấy một màu xanh tro đặc trưng của cá de phủ kín mẹt, phủ kín giỏ. Những chuyến xe thồ nối đuôi nhau chở cá de từ biển vào các chợ miền Trung du, mang theo hơi thở của đại dương len lỏi đến từng bữa cơm thường nhật.
Trước đây, cá de được xem là “thứ cá nhà nghèo”, gắn bó với những bữa cơm thanh đạm của người dân miền biển. Bà con thường dùng cá de để làm mắm, phơi khô hoặc kho mặn để dành ăn dần. Trong ký ức nhiều người, hình ảnh bữa cơm với rau luộc chấm mắm cá de vẫn là kỷ niệm giản dị mà khó quên.
Mắm cá de tuy không nổi tiếng như mắm cá cơm hay cá nục, nhưng lại có vị đậm đà, béo ngậy và thơm nồng rất riêng. Nó từng là “linh hồn” của nhiều bữa cơm thời bao cấp, khi miếng rau dền xanh khói chấm cùng chút mắm cá de đã đủ làm ấm lòng người. Rau dền vớt ra khói còn quấn quanh cái đĩa, chấm rau ấy với mắm cái cá de là một ân huệ của đất trời. Với người miền Trung, đó không chỉ là món ăn mà còn là hương vị của ký ức, của những ngày gian khó nhưng chan chứa tình người.
Ngày nay, khi cuộc sống khấm khá hơn, nhiều người lại tìm về hương vị xưa cũ. Cá de không còn là món ăn của nghèo khó mà trở thành đặc sản hiếm, được ưa chuộng tại các thành phố lớn. Mỗi mùa cá, dân sành ăn lại nhắn gửi người quen miền biển đặt giúp vài ký cá de tươi. Loại cá tưởng chừng bình dân ấy giờ đã có mặt trong thực đơn của các nhà hàng hải sản, được chế biến thành nhiều món như cá de kho tiêu, cá de chiên giòn hay nấu cháo.
Trong cách chế biến, món cá de kho vẫn được xem là tinh túy nhất. Ngư dân thường chọn những con cá tươi rói, rửa sạch, để nguyên con rồi ướp với nước mắm, muối, ớt, tiêu, chút đường phèn và dầu phụng. Sau khi ướp chừng mươi phút, cá được kho liu riu trên bếp lửa nhỏ cho đến khi thịt cá săn lại, khô cong, thấm đều gia vị. Khi mỡ dầu phụng quyện cùng thịt cá ánh lên sắc vàng ươm là lúc món ăn đạt đến độ hoàn hảo.
Chén cơm trắng nóng hổi, miếng cá de kho cay nhẹ, thơm nồng, vị mặn ngọt đan xen khiến người ăn như được trở về với căn bếp quê xưa. Có lẽ vì thế mà dù giữa muôn vàn lựa chọn phong phú, hương vị của cá de vẫn có sức níu giữ đặc biệt – thứ hương vị của sự chân thành, giản dị và thuần khiết.
Dù giàu dinh dưỡng và hương vị đặc trưng, cá de hiện nay ngày càng trở nên hiếm hơn. Nhiều năm gần đây, do biến đổi khí hậu và hoạt động đánh bắt ven bờ gia tăng, sản lượng cá de giảm đáng kể. Ở các chợ ven biển Quảng Nam hay Quảng Ngãi, cá de tươi không còn xuất hiện nhiều như trước, người bán và người mua đều dè dặt.
Thế nhưng, mỗi mùa gió nồm trở lại, người dân miền Trung vẫn mong ngóng những mẻ cá đầu tiên cập bến. Cá de, dù nhỏ bé, vẫn là biểu tượng của sự cần cù, của mạch sống gắn bó giữa con người và biển cả. Nó nhắc nhớ về một thời “ăn mắm cá de, chấm rau dền” – thời của những bữa cơm mộc mạc nhưng đầy yêu thương.
Ngày nay, trong hành trình khám phá ẩm thực vùng miền, nhiều du khách tìm đến cá de như một cách cảm nhận chân thực nhất về văn hóa biển miền Trung. Một món ăn dân dã, không cầu kỳ, nhưng chứa đựng cả tinh thần của vùng đất nắng gió – nơi con người học cách trân trọng từng hạt muối, từng con cá nhỏ mà biển cả ban tặng.
Từ thứ cá khiêm nhường từng nép mình trong những mẹt nhỏ ở chợ quê, cá de đã bước lên bàn ăn của thành thị, trở thành món đặc sản được săn tìm. Dù giá vẫn chỉ khoảng 50.000 đồng/kg, giá trị thật sự của cá de không nằm ở con số đó, mà ở hương vị gợi nhớ, ở ký ức và tình quê còn đọng lại qua từng thớ thịt thơm ngọt.
Giữa nhịp sống hối hả hôm nay, khi người ta dễ quên đi những điều giản đơn, có lẽ cá de chính là minh chứng rằng: đôi khi, hạnh phúc nằm trong những điều nhỏ bé nhất – như một bữa cơm quê với chén mắm cá de đậm đà, thơm nồng hương biển miền Trung.
