Trong các video lan truyền trên mạng xã hội TikTok, không ít người nhăn mặt, ho sặc, thậm chí phải lập tức nhổ bỏ ra khỏi miệng vì không thể chịu nổi vị đắng “kinh khủng” của món ăn này.
Những ngày gần đây, mạng xã hội TikTok xuất hiện một thử thách mới mang tên “Thử món ăn đắng nhất Việt Nam”, thu hút sự tham gia của hàng trăm người dùng và kênh nội dung ẩm thực. Trong các video lan truyền, không ít người nhăn mặt, ho sặc, thậm chí phải lập tức nhổ bỏ ra khỏi miệng vì không thể chịu nổi vị đắng “kinh khủng” của nó. Ít ai biết rằng, “nhân vật chính” trong thử thách này không phải một món ăn kỳ lạ nào mà chính là dây cóc đắng, hay còn được gọi bằng tên khác là dây ký ninh – một loại thảo dược quen thuộc trong y học cổ truyền Việt Nam.
Dây cóc đắng là một loài dây leo thuộc nhóm cây thân thảo, phân bố chủ yếu ở các vùng rừng rậm nhiệt đới Đông Dương như Việt Nam, Lào, Campuchia và cả Philippines. Ở nước ta, loài cây này mọc hoang nhiều tại các tỉnh miền Bắc như Hà Nội (trước đây là Hà Tây), Hòa Bình, Hà Giang, Tuyên Quang, Phú Thọ, Vĩnh Phúc… Dây ký ninh có thân xù xì, màu nâu nhạt, có thể dài đến 6 – 7 mét, mọc khỏe và bám chặt vào cây khác để vươn lên. Lá của cây mọc so le, hình tim, dày và bóng, hoa kết thành chùm nhỏ ở kẽ lá, còn quả chín chuyển sang màu đỏ, bên trong có một hạt dẹt đặc trưng.
Để nhân giống, người ta thường cắt thân cây mẹ thành từng đoạn dài khoảng 10 – 15 cm rồi cắm nghiêng xuống đất. Dây cóc đắng ưa khí hậu ấm, không chịu được lạnh, nên tránh trồng vào mùa rét. Cây phát triển nhanh, có thể thu hái quanh năm. Khi thu hoạch, người ta cắt thân thành khúc ngắn khoảng 0,5 – 1 cm, sau đó đem phơi hoặc sấy khô để bảo quản lâu dài.
Tên gọi “dây ký ninh” dễ khiến nhiều người liên tưởng đến Quinine (ký ninh) – hoạt chất nổi tiếng trong y học dùng để điều trị bệnh sốt rét. Quinine vốn được chiết xuất từ vỏ cây canh-ki-na ở Nam Mỹ và là thuốc đặc trị ký sinh trùng Plasmodium falciparum kháng Chloroquine. Tuy nhiên, dây ký ninh Việt Nam chỉ mang tên gọi tương tự, không hề chứa hoạt chất quinine trong thành phần hóa học.
Điều thú vị là dù không có ký ninh, dây cóc đắng vẫn được dân gian sử dụng lâu đời để chữa sốt, cảm, sốt rét, tiêu hóa kém, và được đánh giá cao trong Đông y nhờ tính mát và vị cực đắng – yếu tố giúp thanh nhiệt, giải độc và điều hòa khí huyết.
Những ai từng nếm thử dây cóc đắng đều có chung cảm nhận: vị đắng lan tỏa tức thì ngay khi chạm đầu lưỡi, rồi nhanh chóng xâm chiếm toàn bộ khoang miệng, cổ họng và kéo dài dai dẳng. Cảm giác ấy gần như không thể che giấu hay trung hòa bằng nước, đường hay muối. Chính vì vậy, thử thách “ăn dây cóc đắng” trên TikTok đã trở thành hiện tượng, bởi rất ít người có thể nuốt trọn được một miếng.
Song, nếu bỏ qua yếu tố “gây sốc vị giác”, vị đắng ấy lại chính là “chìa khóa” tạo nên công dụng quý của loại cây này. Theo y học cổ truyền, vị đắng có tác dụng táo thấp, thanh nhiệt, trừ thấp nhiệt và tiêu đờm. Dây ký ninh vì thế được xem là vị thuốc tự nhiên giúp hạ nhiệt, thông kinh chỉ thống, phá huyết và trừ thũng, thường được dùng trong các bài thuốc chữa ho, cảm, sốt, sốt rét, hoặc hỗ trợ tiêu hóa.
Người dân các vùng miền núi phía Bắc từ lâu đã quen thuộc với dây ký ninh. Cây được sử dụng tươi hoặc phơi khô, chủ yếu dùng thân và rễ, trong khi lá ít được tận dụng. Khi cắt hoặc bẻ, thân cây tiết ra chất nhựa đặc và đắng gắt, thường được dùng để sắc nước uống hoặc nấu chung với thảo dược khác. Ngoài ra, dây ký ninh còn được giã đắp hoặc nấu nước rửa ngoài da, giúp làm dịu các vết loét, mẩn ngứa hay sưng viêm nhẹ.
Trong một số nghiên cứu y học gần đây, dây ký ninh được quan tâm vì chứa nhiều hợp chất alkaloid, diterpenoid và glycoside – những hoạt chất có khả năng chống viêm, giảm đau và hỗ trợ tiêu hóa. Một số phòng thí nghiệm tại Việt Nam đã tiến hành chiết xuất hoạt chất từ cây này nhằm tìm kiếm dược liệu thay thế hoặc bổ trợ cho thuốc ký ninh tổng hợp trong điều trị sốt rét, tuy nhiên, các nghiên cứu vẫn đang trong giai đoạn thử nghiệm.
Không chỉ là một thảo dược, dây cóc đắng còn gợi nhớ đến một nét văn hóa ẩm thực dân gian của người Việt. Từ xa xưa, nhiều vùng nông thôn có thói quen dùng nước dây cóc đắng pha loãng để giải nhiệt vào những ngày nắng nóng, hoặc uống kèm với chút mật ong cho dễ chịu hơn. Người cao tuổi xem đây như một bài thuốc dưỡng gan, tiêu độc, thanh lọc cơ thể, tuy nhiên, không nên lạm dụng vì tính hàn có thể gây lạnh bụng ở người thể yếu.
Trong khi giới trẻ ngày nay biết đến dây cóc đắng qua thử thách mạng xã hội, thì với người dân miền núi, đó vẫn là một phần quen thuộc của núi rừng, vừa là vị thuốc, vừa là minh chứng cho sức sống mãnh liệt của thiên nhiên Việt Nam.
