Người dân địa phương vẫn thường vui miệng gọi loài cá này là “cá ngạc nhiên”, bởi sau khi được sơ chế, phần miệng cá thường há hốc như đang “ồ” lên vì kinh ngạc.
Nhắc đến Phú Yên (nay sáp nhập thành tỉnh Đắk Lắk) – vùng đất hiền hòa bên bờ biển miền Trung, nhiều người sẽ nghĩ ngay đến những bãi cát dài, những con sóng xanh rì rào và hương vị mặn mòi của biển cả. Nơi đây không chỉ níu chân du khách bởi cảnh quan thiên nhiên nên thơ mà còn bởi những món ăn dân dã mang đậm hồn quê. Một trong số đó là cá ồ Phú Yên, loài cá bình dị nhưng gắn bó sâu sắc với tuổi thơ, bữa cơm và ký ức của người dân Xứ Nẫu.
Tên gọi “cá ồ” nghe qua tưởng chừng ngộ nghĩnh, nhưng lại ẩn chứa cả một câu chuyện thú vị. Người dân địa phương vẫn thường vui miệng gọi nó là “cá ngạc nhiên”, bởi sau khi được sơ chế, phần miệng cá thường há hốc như đang “ồ” lên vì kinh ngạc. Cách lý giải hài hước ấy khiến cái tên dân dã này trở nên gần gũi, thân thương hơn bao giờ hết.
Theo các ngư dân Phú Yên, cá ồ có tên khoa học là Auxis rochei, thuộc họ cá ngừ, thân tròn, da trơn bóng, lưng màu xanh ánh bạc và phần bụng trắng muốt. Loài cá này sinh sống ở tầng nước sâu khoảng 50m, thường xuất hiện quanh năm nên không khó để đánh bắt. Chính vì thế, giá cá ồ khá rẻ – khoảng 80.000 đồng/kg – khiến nó trở thành món ăn quen thuộc trong bữa cơm của nhiều gia đình.
Tuy chỉ dài chừng 40–50cm, thân nhỏ bằng bắp tay người lớn, nhưng cá ồ lại có thịt săn chắc, dai và ngọt, không bị bở như nhiều loại cá biển khác. Với người dân Xứ Nẫu, đây là “món cá của tuổi thơ” – thứ thực phẩm bình dị nuôi dưỡng bao thế hệ qua năm tháng.
Cá ồ là nguyên liệu dễ chế biến, có thể nướng, hấp, chiên hay làm mắm đều ngon. Mỗi cách chế biến lại mang đến một hương vị riêng, thể hiện rõ nét tinh thần sáng tạo và khéo léo của người dân miền biển.
Cá ồ nướng lá chuối là món ăn phổ biến nhất. Người nấu chọn cá tươi, mổ bụng, ướp gia vị gồm hành, tỏi, ớt, tiêu giã nhuyễn cùng muối hột, để thấm đều trong vài tiếng. Cá sau đó được gói trong lá chuối và nướng trên than hồng. Khi lớp lá chuối bắt đầu xém nhẹ, hương thơm lan tỏa, thịt cá bên trong đã chín tới, dai giòn và dậy mùi cay nồng đặc trưng. Khi ăn, người ta thường xé cá, cuộn cùng xà lách, rau thơm, dừa nạo, cà sống thái lát và chấm với mắm ruột cá ồ – thứ gia vị độc đáo chỉ riêng Phú Yên mới có.
Cũng không thể bỏ qua món cá ồ hấp – cách chế biến đơn giản nhưng giữ trọn vị ngọt tự nhiên của cá. Người nấu khứa vài đường trên thân cá, ướp với hành củ, muối và chút sả đập dập rồi hấp cách thủy. Hơi nước nóng cùng mùi thơm của sả và ớt khiến từng thớ thịt cá trắng ngà dần tách ra, xen lẫn là những đường gân đỏ hồng bắt mắt. Khi thưởng thức, người ta thường ăn kèm bánh tráng, rau sống, cuốn chặt lại rồi chấm nước mắm tỏi ớt. Vị ngọt béo của cá hòa quyện với vị cay mặn của mắm tạo nên cảm giác “bùng nổ” nơi đầu lưỡi – một trải nghiệm khó quên cho những ai lần đầu thử món ăn này.
Nếu chỉ ăn cá ồ nướng hay hấp, du khách sẽ mới chỉ cảm nhận được một nửa tinh túy của món cá này. Phần còn lại – linh hồn của ẩm thực Phú Yên – nằm ở mắm ruột cá ồ, thứ gia vị được xem như “đặc sản trong đặc sản”.
Cách làm mắm ruột cá ồ tuy đơn giản nhưng đòi hỏi sự tỉ mỉ và tuyệt đối sạch sẽ. Cá ồ tươi sau khi sơ chế, người ta cắt bỏ phần bụng, giữ lại ruột – bộ phận sạch và ít tạp chất nhất. Ruột cá được cắt nhỏ, trộn với muối hột theo tỉ lệ khoảng 2 phần ruột và 1 phần muối, sau đó cho vào hũ thủy tinh đậy kín, ủ trong khoảng 15 ngày. Trong thời gian này, ruột cá tiết ra thứ nước đen sánh – tinh chất tự nhiên tạo nên vị đậm đà của mắm. Sau 2–3 tháng, hỗn hợp này trở nên sền sệt, dậy mùi thơm đặc trưng, trở thành món chấm không thể thiếu trong bữa cơm người Phú Yên.
Thoạt đầu, mắm ruột có thể khiến người chưa quen cảm thấy e dè vì mùi nồng. Nhưng chỉ cần nếm thử một lần, vị mặn mòi quyện vị béo ngậy sẽ khiến bạn phải thốt lên một tiếng “Ồ!” – đúng như cái tên của loài cá này. Mắm ruột ăn kèm cá nướng, thịt luộc, rau sống hay đơn giản là chấm cơm trắng cũng đều ngon. Với người dân Xứ Nẫu, hũ mắm ruột cá ồ chính là “định danh” hương vị quê hương – món ăn mang theo nỗi nhớ nhà của những người con xa xứ.
Theo kinh nghiệm dân gian, để tránh dị ứng hoặc đau bụng khi ăn cá ồ, người ta thường bẻ một đoạn thịt gần đuôi cá để nếm thử trước. Đây được xem là “mẹo nhỏ” giúp đảm bảo an toàn mà người dân địa phương vẫn lưu truyền. Ngoài ra, cá ồ có nhiều xương nhỏ, nên khi chế biến cho trẻ em cần lọc kỹ để tránh hóc.
Một điều thú vị khác là cá ồ có thể được đánh bắt quanh năm, nhờ đó luôn giữ được độ tươi ngon. Tại các quán ăn ở thành phố Tuy Hòa hay ven biển Phú Yên, bạn có thể dễ dàng bắt gặp các món chế biến từ cá ồ trong thực đơn – từ quán bình dân đến nhà hàng hải sản lớn. Giá cả phải chăng, hương vị đặc trưng, và sự gần gũi khiến cá ồ trở thành lựa chọn được nhiều người yêu thích.
Không cầu kỳ, xa hoa, cá ồ mang trong mình tinh thần mộc mạc, dân dã như chính con người nơi đây. Từ con cá nhỏ giữa đại dương xanh, qua bàn tay khéo léo của người dân, nó trở thành món ăn gói trọn tinh túy của biển và tình cảm của người Xứ Nẫu.
Nếu có dịp đến Phú Yên – mảnh đất “hoa vàng trên cỏ xanh” – đừng quên ghé chợ Tuy Hòa hay những quán nhỏ ven biển để thưởng thức món cá ồ nướng lá chuối, cá ồ hấp cuốn bánh tráng và nếm thử chén mắm ruột đậm đà. Hương vị ấy không chỉ là món ngon của một vùng đất, mà còn là câu chuyện về con người Phú Yên – chân chất, hào sảng và luôn biết trân trọng những gì bình dị nhất.
Bởi vậy, người ta vẫn nói: “Đến Phú Yên mà chưa ăn cá ồ, coi như chưa thật sự chạm vào hồn biển Xứ Nẫu.” Một món ăn nhỏ, nhưng chứa đựng cả vị mặn của gió, vị ngọt của cá và vị nồng của tình người – thứ làm nên sức hút riêng không lẫn vào đâu của miền đất miền Trung đầy nắng gió.
