Loài cá này được coi là một “lộc trời” hiếm có, vừa là món ăn độc đáo vừa được người dân ví như nhân sâm nước nhờ giá trị dinh dưỡng và công dụng tốt cho sức khỏe.
Cá đắng, hay còn được đồng bào Mông ở xã Sin Súi Hồ (huyện Phong Thổ, tỉnh Lai Châu) gọi với cái tên đặc biệt là “cá sâm”, là một trong những loài cá suối quý hiếm chỉ sinh sống ở con suối Sàng Mà Pho trên dãy Hoàng Liên Sơn. Đây được coi là một “lộc trời” hiếm có, vừa là món ăn độc đáo vừa được người dân ví như nhân sâm nước nhờ giá trị dinh dưỡng và công dụng tốt cho sức khỏe.
Loài cá này có kích thước nhỏ, chỉ bằng ngón tay hoặc nhỉnh hơn đôi chút. Cá có lưng màu đen bóng, bụng trắng, vây điểm những sọc đỏ óng ánh, thoạt nhìn khá giống cá bống thường thấy ở miền xuôi. Điểm khác biệt nằm ở hương vị: từ thịt tới ruột, cá đều mang vị đắng, một cảm giác lạ lẫm với bất cứ ai lần đầu thưởng thức. Sự đắng này bắt nguồn từ đặc điểm môi trường tự nhiên, bởi các khe núi nơi suối Sàng Mà Pho chảy qua vốn có nhiều cây hoàng liên – một loại dược liệu quý có vị đắng. Cá ăn phải nguồn rêu và thảo dược ấy, vì thế toàn thân ngấm vị đắng, đồng thời tích lũy dược tính.
Người Mông ở Sin Súi Hồ giải thích rằng, vị đắng ấy khi ăn vào không khiến khó chịu mà trái lại, ban đầu hơi gắt nơi đầu lưỡi, sau nhanh chóng tan thành vị ngọt dịu, đọng lại ở cuống họng giống như khi nhai sâm rừng. Chính bởi sự tương đồng ấy, người dân gọi cá đắng là “cá sâm”. Đó cũng là lý do cá đắng được xem như một vị thuốc bổ, giúp phục hồi sức khỏe, giảm mệt mỏi, và chỉ dùng để đãi khách quý hoặc trong những dịp đặc biệt.
Bắt được loài cá này không hề đơn giản. Cá đắng rất ít, lại tinh ranh, không thể dùng cần câu hay bẫy thông thường. Người dân bản địa phải dựa vào kinh nghiệm truyền đời và một phương pháp đặc biệt: sử dụng bột chế từ vỏ một loài cây rừng. Khi hòa vào nước, thứ bột này tạo màu đỏ thẫm, khiến cá đắng bơi qua “chuốc say”, mất đi sự nhanh nhẹn, từ đó nổi lên mặt nước và bị bắt dễ dàng. Loại bột cây này có độc tính nhẹ với cá nhưng không ảnh hưởng đến sức khỏe con người, nhờ vậy có thể áp dụng từ bao đời nay.
Để săn được cá đắng, người dân thường phải đi sâu vào rừng, đến tận đầu nguồn con suối ở độ cao khoảng 2.300m. Hành trình vất vả kéo dài nhiều giờ, băng qua thác đá, nước chảy xiết, thậm chí phải ngủ lại trong rừng nếu gặp mưa lũ. Nhiều thanh niên bản Mông vốn là những “cao thủ săn cá” đã quen với công việc này. Họ thường chuẩn bị kỹ lưỡng lều bạt, đồ ăn, dụng cụ đánh bắt, phân công nhau từ việc lấy lưới đến chuẩn bị bột cây. Việc bắt được một mẻ cá đắng vì thế là cả một kỳ công, đòi hỏi sức lực, kiên nhẫn và sự hiểu biết tường tận về thiên nhiên.
Cá đắng sau khi bắt thường được chế biến theo cách đơn giản để giữ nguyên vị tự nhiên. Người Mông hay nấu canh cùng rau rừng, thêm chút nước trong vắt của suối, hoặc nướng trực tiếp trên than hồng. Khi ăn, thực khách sẽ cảm nhận vị đắng thanh thấm vào đầu lưỡi, rồi vị ngọt lan dần, mang lại cảm giác khó quên. Một bát canh cá đắng thường chỉ có một con nhỏ, song lại khiến người thưởng thức nhớ mãi bởi dư vị vừa lạ vừa quen.
Ngoài giá trị ẩm thực, cá đắng còn gắn liền với nét văn hóa và lòng mến khách của người dân Sin Súi Hồ. Ở nơi đây, ai cũng từng ăn cá đắng, nhưng khách từ xa đến nếu được đãi món này đồng nghĩa với việc họ được coi trọng, được tiếp đón bằng những gì quý giá nhất của núi rừng. Đó cũng là cách người Mông lưu giữ bản sắc và tình nghĩa, thông qua một món ăn tưởng chừng đơn sơ nhưng lại chứa đựng sự tinh tế và trân trọng.
Người dân bản địa còn liên hệ vị đắng của cá với loại sâm từng phổ biến ở vùng núi cao – sâm tiết trúc. Loại sâm này có hình dáng giống con rết, mỗi năm mọc thêm một đốt, ruột đen hoặc tím than. Người Mông xưa đi rẫy mệt, chỉ cần nhai một miếng là khỏe lại. Giờ đây, sâm tiết trúc bị khai thác cạn kiệt, trở thành món hàng quý hiếm với giá hàng chục triệu đồng/kg, gần như không còn xuất hiện trong đời sống thường nhật. Bởi vậy, cá đắng càng được coi như món “sâm nước”, một phần bù đắp cho ký ức về những sản vật núi rừng đã dần biến mất.
Tuy nhiên, thực tế số lượng cá đắng ngày nay đang sụt giảm nghiêm trọng. Môi trường sinh sống bị tác động, cùng với việc khai thác quá mức khiến loài cá này ngày càng hiếm. Người dân địa phương và du khách may mắn mới có cơ hội được thưởng thức. Đây cũng là lời cảnh tỉnh về việc cần bảo tồn thiên nhiên, giữ gìn nguồn lợi thủy sản bản địa. Nếu không có biện pháp hợp lý, cá đắng rất có thể sẽ trở thành ký ức trong tương lai, giống như loài sâm tiết trúc từng biến mất khỏi Sin Súi Hồ.
Đến với Lai Châu, đặc biệt là xã Sin Súi Hồ nằm bên sườn tây của dãy Hoàng Liên Sơn, ngoài chiêm ngưỡng cảnh quan hùng vĩ, du khách còn có thể tìm hiểu nét văn hóa ẩm thực độc đáo, trong đó cá đắng là biểu tượng đặc biệt. Món ăn này không chỉ đơn thuần là đặc sản, mà còn là minh chứng cho sự hòa quyện giữa con người với thiên nhiên, giữa truyền thống và bản sắc vùng cao. Được một lần thưởng thức cá đắng, cảm nhận vị đắng ngọt lan tỏa nơi đầu lưỡi, là trải nghiệm hiếm có, để lại ấn tượng sâu đậm trong hành trình khám phá vùng đất Lai Châu.
