Rau trai – loài cây dân gian còn gọi là cỏ thài lài, hiện đang được tiêu thụ mạnh mẽ tại các chợ và thậm chí xuất hiện trên các sàn thương mại điện tử với mức giá 70.000 đồng/kg.
Tại nhiều vùng quê Việt Nam, đặc biệt là khu vực đồng bằng và miền núi có nhiều ruộng nước, một loài cỏ mọc ven bờ vốn chỉ được coi là thức ăn cho lợn nay đã trở thành thứ rau được săn đón và bán với giá cao. Đó chính là rau trai – loài cây dân gian còn gọi là cỏ thài lài, hiện đang được tiêu thụ mạnh mẽ tại các chợ và thậm chí xuất hiện trên các sàn thương mại điện tử với mức giá 70.000 đồng/kg.
Rau trai có tên khoa học là Commelina communis, trong dân gian còn được biết đến với tên gọi thài lài trắng. Loại cây này sinh trưởng mạnh ở những khu vực đất ẩm, ruộng vườn, bờ mương hay dưới các tán cây thưa. Cây có chiều cao trung bình từ 25 – 50 cm, thân phân nhánh, thường ngả xuống đất. Rễ mọc ra từ các đốt, có dạng sợi, giúp cây dễ dàng bám và lan rộng. Lá cây thuôn dài hoặc hình ngọn giáo, rộng 1–2 cm, dài 2–10 cm, không có cuống.
Cụm hoa của rau trai có màu xanh lơ khá đặc trưng. Lá mọc xếp bao quanh hoa thành dạng mo, nhìn giống hình con trai nên dân gian gọi là “rau trai”. Mỗi cây thường có hai hoa, mỗi bông có ba đài và ba cánh. Khi kết quả, nang quả có hình cầu thuôn, bên trong chứa bốn hạt. Hoa thường nở từ tháng 5 đến tháng 9, trong khi quả chín rộ từ tháng 6 đến tháng 11.
Loài cây này phát triển mạnh sau những cơn mưa. Chỉ sau vài ngày ẩm ướt, các vạt rau trai xanh mướt đã phủ kín bờ ruộng. Chính đặc điểm sinh trưởng nhanh, mọc thành dây, nhiều rễ từng khiến người nông dân coi đây là một loài cỏ dại gây phiền toái. Họ thường nhổ bỏ hoặc cắt cho lợn ăn, ít ai nghĩ đến việc sử dụng làm thực phẩm chính.
Theo nghiên cứu, trong thành phần chất khô của rau trai có 21,15% cellulose; 12,8% tro; 7,8% protein; 0,9% lipid và gần 60% dẫn xuất phi protein. Bên cạnh đó, cây còn chứa nhiều hợp chất tự nhiên như delphin, commelinin, flavocommelin, awobanin. Hạt rau trai có chứa dầu béo, có thể khai thác trong một số ứng dụng.
Từ góc độ y học cổ truyền, rau trai có vị ngọt, tính lạnh, được đánh giá là loại thảo dược có khả năng giải nhiệt, chống viêm. Đông y thường dùng cây này để hỗ trợ điều trị viêm họng, viêm amidan, cảm cúm, viêm đường tiết niệu hay các chứng phù thũng. Cây có thể sử dụng cả ở dạng tươi và khô, được sắc uống hoặc giã lấy nước.
Như vậy, từ một loài cây mọc hoang, rau trai đã chứng minh giá trị dinh dưỡng lẫn y học, tạo cơ sở để dần trở thành loại rau được nhiều gia đình tìm kiếm.
Ở miền Bắc và miền Trung, rau trai chủ yếu được tận dụng làm thức ăn cho gia súc, nhất là lợn, thỏ, dê, gà, vịt. Thân và lá mềm, mọc nhiều giúp nông dân dễ thu hoạch và tiết kiệm chi phí chăn nuôi. Ngoài ra, một số hộ gia đình còn sử dụng rau trai làm phân xanh, trồng xen giữ ẩm cho vườn cây ăn quả.
Ngược lại, tại miền Nam, đặc biệt là vùng đồng bằng sông Cửu Long, từ nhiều thập kỷ trước, người dân đã biết hái rau trai non để chế biến thành món ăn. Họ nhận ra vị thanh mát, ngọt dịu của loại rau này rất hợp để nấu canh tôm, canh cua hay canh xương. Dần dần, rau trai trở thành một phần trong bữa cơm thường nhật của nhiều gia đình, rồi được coi như món ăn dân dã tiếp đãi khách quý.
Theo kinh nghiệm, rau trai ngon nhất là khi hái vào buổi sáng sớm, lúc lá vẫn còn đọng sương, non và giòn. Người hái thường chọn ngọn cao chừng 3–4 cm, có 2–3 lá. Chỉ cần một lúc là đã đầy rổ, mang về rửa sạch để chế biến nhiều món ăn khác nhau.
Phần thân và lá non của rau trai có thể sử dụng tương tự như nhiều loại rau khác. Các món phổ biến gồm rau trai luộc, xào tỏi, nấu canh với tôm, cua hoặc xương.
Món luộc tưởng chừng đơn giản nhưng thực tế khá cầu kỳ. Muốn rau giữ được độ giòn xanh, người nấu phải đun nước thật sôi, cho rau vào rồi thêm một ít đường, sau đó đậy nắp và nhấc khỏi bếp ngay. Nếu đun lâu, rau sẽ bị nhũn, mất màu và giảm độ ngon.
Rau trai xào tỏi là món ăn đặc biệt đưa cơm. Người chế biến thường luộc sơ rau trước, sau đó phi tỏi với dầu nóng đến khi vàng thơm, rồi cho rau vào đảo nhanh tay. Vị giòn ngọt của rau hòa quyện với mùi thơm của tỏi tạo nên hương vị hấp dẫn, nhất là khi ăn kèm cá kho.
Ngoài ra, rau trai còn có thể nấu với tôm tép đồng, vị mát thanh khiến bát canh trở nên thơm ngon, dễ ăn trong những ngày nắng nóng. Với ưu điểm dễ kết hợp, loại rau này dần xuất hiện nhiều hơn trong bữa cơm thành thị khi người dân tìm mua tại chợ hoặc đặt hàng qua mạng.
Nếu như trước đây rau trai không có giá trị thương mại, chỉ được xem như cỏ dại, thì nay thị trường tiêu thụ lại khá sôi động. Tại các chợ nông sản, rau trai được bán dao động từ 50.000 đồng/kg. Trên sàn thương mại điện tử, sản phẩm được đóng gói sạch sẽ, có thương hiệu và niêm yết giá khoảng 70.000 đồng/kg.
Sự thay đổi này phản ánh xu hướng quay về với ẩm thực tự nhiên, chú trọng những loại rau xanh mọc hoang nhưng giàu dinh dưỡng, an toàn. Nhiều gia đình thành phố sẵn sàng bỏ tiền mua loại rau vốn quen thuộc với người nông thôn để tìm lại hương vị quê nhà và sự yên tâm về chất lượng.
Không chỉ có giá trị dinh dưỡng và y học, rau trai còn gắn với đời sống văn hóa – ẩm thực của nhiều vùng quê. Trong ký ức của người dân Nam Bộ, bữa cơm mùa mưa với nồi canh rau trai nấu tép đồng, đĩa cá kho và bát cơm nóng là hình ảnh quen thuộc, giản dị nhưng giàu ý nghĩa.
Ngày nay, khi nhiều loại rau công nghiệp được trồng đại trà, sự xuất hiện trở lại của những loại rau dại “lên đời” như rau trai cho thấy nhu cầu của người tiêu dùng về sự đa dạng, an toàn và tự nhiên trong bữa ăn. Rau trai không chỉ đơn thuần là món ăn mà còn trở thành một phần của ký ức quê hương, gắn liền với sự mộc mạc, dân dã.
Từ một loài cỏ mọc hoang ven bờ ruộng, từng chỉ được dùng để nuôi lợn, rau trai nay đã khẳng định vị thế mới trên bàn ăn người Việt. Với giá trị dinh dưỡng cao, công dụng y học phong phú và khả năng chế biến đa dạng, rau trai đã trở thành một loại đặc sản dân dã, góp phần làm phong phú kho tàng ẩm thực vùng miền. Sự “lên đời” của loại rau này cũng phản ánh xu hướng tiêu dùng hiện đại: quay trở lại với những gì tự nhiên, gần gũi và an toàn cho sức khỏe.
