Cá duồng, hay còn gọi là cá duồng bay, duồng xanh, thoạt nhìn khá giống cá mè. Song nếu quan sát kỹ, người ta sẽ thấy lưng cá hơi gù, vảy ánh xanh bạc, thân dẹp bên, lưng sẫm màu, bụng trắng sáng.
Trong kho tàng ẩm thực Việt Nam, có những sản vật không nằm trong hàng “xa xỉ phẩm” nhưng lại khiến người sành ăn phải vấn vương. Cá duồng – loài cá sinh trưởng ở lưu vực sông Bé và hệ thống sông Đồng Nai – chính là một minh chứng tiêu biểu. Thịt cá không chỉ thơm ngọt, béo bùi mà còn mang trong mình hơi thở của những dòng sông miền Đông hiền hòa, mộc mạc mà nồng nàn.
Nếu miền Tây nổi tiếng với sông Tiền, sông Hậu cùng vô vàn đặc sản từ phù sa bồi đắp – như cá bông lau, cá cóc, cá linh… – thì miền Đông Nam Bộ cũng không hề kém cạnh. Dòng sông Bé chập chùng, quanh năm dâng hiến phù sa cho đất, là nơi sinh sôi của nhiều loài cá quý như cá lăng, chình mun, tôm càng, trà sóc, và đặc biệt là cá duồng – loài cá có khả năng vọt phóng nhanh như tên bắn, khiến ngư dân mỗi lần giăng lưới đều phải ngạc nhiên.
Cá duồng, hay còn gọi là cá duồng bay, duồng xanh, thoạt nhìn khá giống cá mè. Song nếu quan sát kỹ, người ta sẽ thấy lưng cá hơi gù, vảy ánh xanh bạc, thân dẹp bên, lưng sẫm màu, bụng trắng sáng. Chính sự tương phản đó tạo nên vẻ óng ánh đặc trưng dưới ánh nắng, khiến cá duồng trông như một dải bạc lấp lánh giữa làn nước sông. Chúng phân bố chủ yếu ở lưu vực sông Mekong và hệ thống sông Đồng Nai, thường sống ở vùng trung và thượng lưu – nơi dòng chảy mạnh, nước mát và giàu oxy.
Không chỉ xuất hiện tại Việt Nam, cá duồng còn được tìm thấy ở nhiều quốc gia Đông Nam Á như Lào, Campuchia, Thái Lan, Myanma, Philippines, và thậm chí ở Ấn Độ. Dân địa phương thường đánh bắt bằng nhiều hình thức như giăng lưới, đặt đăng, thả câu… Loài cá này không có nguồn gốc bản địa từ vùng sông nước Nam Bộ, nhưng nhờ môi trường sinh thái đa dạng và nguồn thức ăn phong phú, chúng nhanh chóng thích nghi và phát triển mạnh, trở thành một phần quen thuộc của đời sống người dân miền Đông.
Về hình dáng, cá duồng khá tương đồng với cá chép, song điểm khác biệt dễ nhận biết nằm ở kích thước và vảy. Trọng lượng trung bình của cá từ 2–5 kg, có con nặng tới 10 kg, dài khoảng 65 cm – thường là cá đực mới đạt kích thước này. Một đặc điểm độc đáo là cá duồng có vảy đường bên đặc trưng – yếu tố giúp ngư dân dễ dàng phân biệt với các loài cá khác cùng họ.
Ở miền Tây Nam Bộ, mùa đánh bắt cá thường rộ vào thời điểm cuối mùa nước nổi, từ tháng Chín âm lịch đến tháng Hai năm sau, khi từng đàn cá từ Biển Hồ Campuchia theo dòng Mekong đổ về hạ lưu. Còn với miền Đông Nam Bộ, mùa cá duồng lại trùng với mùa mưa. Lúc các hồ thủy điện, thủy lợi xả nước, dòng chảy mạnh khiến nhiều loài cá lớn như cá duồng, cá tra, cá lăng theo dòng nước vọt ra cửa xả hoặc ngược dòng tìm nơi cư trú mới. Chính thời điểm ấy, ngư dân lại được mùa, còn các quán đặc sản miền Đông và TP.HCM thì rộn ràng đón nguồn cá tươi ngon.
Giá trị ẩm thực của cá duồng nằm ở phần thịt và lớp vảy đặc biệt. Người dân địa phương thường nói vui rằng, nếu bỏ vảy cá khi chế biến, hương vị món ăn sẽ giảm đi một nửa. Khi nấu chín, vảy cá duồng trở nên giòn sần sật, beo béo như sụn, mang lại cảm giác lạ miệng. Càng ăn, càng thấy hấp dẫn. Phần ức – còn gọi là “nây” – của cá cũng là điểm nhấn, giòn béo, ngọt bùi khiến thực khách khó lòng quên được.
Cá duồng hợp nhất với các món nước hoặc món kho sền sệt. Một trong những cách chế biến phổ biến là cá duồng kho lạt kiểu miền Đông. Món ăn này thường dùng khế chua hườm kết hợp cùng lá giang hoặc đọt me non, tạo nên vị chua thanh đặc trưng. Khi ba vị chua – khế, lá giang và me non – hòa quyện, mùi thơm dậy lên, hương vị dịu mát lan tỏa, khiến muỗng nước kho trở nên cuốn hút lạ thường. Món cá duồng kho ăn kèm rau vườn, rau bưng dân dã lại càng tròn vị, vừa đậm đà vừa thanh nhẹ.
Tại các vùng ven sông miền Đông, nhiều quán đặc sản đã đưa cá duồng vào thực đơn chủ lực. Một trong những địa chỉ nổi tiếng là quán sà lan Năm Huệ ở làng bưởi Tân Triều (Đồng Nai). Tại đây, thực khách có thể yêu cầu chế biến tùy khẩu vị: kho lạt, nấu canh chua, hấp hành gừng, hoặc nướng riềng sả. Mỗi món lại làm nổi bật một tầng hương riêng của cá: vị béo của da, độ giòn của vảy, độ ngọt của thịt và hậu vị thanh nơi cổ họng.
Theo kinh nghiệm của người sành ăn, cá duồng càng lớn thịt càng chắc và thơm. Con nặng từ 5 kg trở lên được gọi là “duồng lão đại” – hàng hiếm, thường chỉ xuất hiện trong những bữa tiệc đặc sản hoặc nhà hàng cao cấp. Dẫu vậy, cá duồng vẫn không thuộc hàng “hải sản đại gia” bởi mức giá dễ chịu hơn nhiều loài cá quý khác. Hiện nay, cá duồng được bán phổ biến tại các chợ đầu mối, cửa hàng hải sản và siêu thị ở cả Hà Nội và TP.HCM với giá trung bình khoảng 350.000 đồng/kg.
Nếu so sánh cùng họ cá cóc – một đặc sản nổi tiếng khác – cá duồng có phần “lép vế” về độ ngậy và hương mỡ, song vẫn chinh phục thực khách bằng vị ngọt thanh và cảm giác giòn béo của da vảy. Với người miền Đông, món cá duồng không chỉ là thức ngon mà còn gợi nhắc một phần ký ức về những ngày mưa lũ, khi nước sông dâng đầy, cá theo dòng ùa về, nhà nhà lại quây quần bên nồi cá kho nghi ngút khói.
Ngày nay, cá duồng đã vượt khỏi phạm vi địa phương để trở thành đặc sản vùng miền được ưa chuộng trên khắp cả nước. Từ bàn ăn gia đình, quán nhậu dân dã đến nhà hàng sang trọng, đâu đâu người ta cũng có thể bắt gặp món cá duồng được chế biến theo nhiều phong cách: nấu canh chua, kho lạt, nướng than hoa hay hấp cuốn bánh tráng. Dù ở hình thức nào, hương vị vẫn giữ nguyên sự chân chất của sông nước, gợi về miền Đông mưa nắng, nơi con người và thiên nhiên cùng tạo nên những món ngon đặc trưng, giản dị mà khó quên.
Từ một loài cá dân dã của vùng sông Bé, cá duồng đã trở thành “đại sứ ẩm thực” của miền Đông Nam Bộ. Không cầu kỳ, không xa hoa, nhưng mỗi lần nếm thử, người ta lại thấy như đang thưởng thức cả vị phù sa, cả dòng nước ngọt lành của những con sông đã nuôi dưỡng biết bao thế hệ. Chính cái chất “luyến khoái” trong từng thớ thịt, cái “giòn sần sật” nơi lớp vảy và vị “chua thanh” của món kho miền Đông đã làm nên danh tiếng của cá duồng – một đặc sản khiến người ăn phải nhớ, phải thương, và muốn tìm về thêm lần nữa.
