Những ai từng một lần được thưởng thức đều khẳng định rằng cá cháy danh bất hư truyền, là “vua” của các loài cá sông Hậu – ngon, ngọt, thanh mà không tanh.
Nhắc đến ẩm thực miền Tây, người ta thường nhớ đến những món ăn dân dã gắn liền với sông nước – cá linh, cá kèo, cá lóc đồng hay cá tra bần. Thế nhưng, trong số những món ăn đặc trưng ấy, vẫn có một cái tên được xem là “báu vật” của vùng sông Hậu: cá cháy. Loài cá này không chỉ nổi tiếng bởi hương vị thơm ngon mà còn vì sự quý hiếm đến mức nhiều người cả đời chỉ nghe danh chứ chưa từng một lần được thưởng thức.
Cá cháy vốn là loài cá nước lợ, chỉ sinh sống ở một đoạn sông nhỏ giao thoa giữa nước mặn và nước ngọt thuộc xã Tích Thiện, huyện Trà Ôn, tỉnh Vĩnh Long. Đây là vùng nước đặc biệt của sông Hậu, nơi mà điều kiện tự nhiên – thủy văn phù hợp đã tạo ra môi trường sống duy nhất cho loài cá này. Theo người dân địa phương, cá cháy chỉ xuất hiện vào mùa gió chướng, tức khoảng tháng Hai âm lịch hằng năm. Đó cũng là thời điểm những chiếc xuồng gỗ ở Tân Vinh, Vàm Tấn lại nhộn nhịp quăng lưới đón mùa cá cháy.
Thời hoàng kim, cá cháy từng là nguồn thu nhập chính của nhiều hộ dân bên sông. Khi đó, chỉ cần ra sông một buổi sớm là có thể bắt được vài con cá cháy tươi rói, đem về kho, nấu canh hay bán ra chợ. Nhưng nay, theo lời những ngư dân lâu năm, loài cá này gần như đã biến mất. “Cả chục năm nay, chưa ai bắt được cá cháy. Ai mà câu hay dính lưới được thì đúng là may mắn hiếm có,” một người dân ở Trà Ôn chia sẻ.
Thoạt nhìn, cá cháy có dáng giống cá mè dảnh, thân thon, vảy to ánh bạc, nặng từ 2 đến 4kg. Tuy nhiên, phần thịt cá lại có vị đặc trưng riêng – ngọt thanh, béo nhẹ và thơm mùi sông nước. Điểm đặc biệt khiến loài cá này càng trở nên quý là cá cháy vừa rời khỏi mặt nước sẽ chết ngay. Chính vì vậy, người dân phải nhanh chóng mang cá ra chợ bán khi còn tươi, còn người muốn thưởng thức cá cháy phải dậy thật sớm, khi tiếng rao “Ai mua cá cháy hông?” còn vang vọng trên sông lúc bình minh chưa kịp ló dạng.
Cá cháy là loài cá “sống theo mùa”, chỉ xuất hiện khi gió chướng về. Vào mùa mưa, chúng tuyệt nhiên không lên mặt nước. Sự khan hiếm này khiến cá cháy trở thành đặc sản theo mùa mà không phải ai đến Vĩnh Long cũng có cơ hội thưởng thức. Theo các ngư dân cao tuổi, cá cháy không tụ thành đàn mà chỉ bơi lẻ tẻ, bắt gặp được là do duyên trời. Có người cho rằng chúng đã tuyệt chủng, song cũng có người khẳng định thỉnh thoảng vẫn thấy bóng cá cháy dưới dòng nước sông Hậu – minh chứng rằng “kỳ tích” của thiên nhiên này vẫn chưa hoàn toàn biến mất.
Thịt cá cháy tuy nhiều xương nhưng lại mềm, ngọt và có vị béo đặc trưng. Cách chế biến cá cháy của người dân Trà Ôn cũng rất phong phú, tùy vào khẩu vị và điều kiện của từng gia đình. Phổ biến nhất là kho mặn – món ăn truyền thống được kho bằng lửa riu riu cho xương cá nhừ, thịt săn, thấm đẫm gia vị. Cá cháy kho mặn có thể ăn trong nhiều ngày, rất thích hợp để biếu tặng người thân ở xa.
Ngoài ra, cá cháy còn được nấu canh chua, kho tiêu, nấu cháo, làm gỏi hoặc nấu lẩu mắm. Trong đó, canh chua cá cháy được xem là món ăn đặc sắc nhất. Nồi canh chua cá cháy thơm lừng với vị chua của xoài xanh băm nhỏ, vị ngọt tự nhiên từ thịt cá, béo từ trứng cá, hòa quyện với mùi thơm của rau vườn như bông súng, rau muống, lục bình non. Trứng cá cháy vàng óng, béo ngậy, chỉ cần nếm thử một lần là nhớ mãi. Người dân địa phương còn có cách chế biến đơn giản hơn: chỉ nấu cá với nước, không thêm rau, không nêm nhiều gia vị, để cảm nhận trọn vẹn vị ngọt tự nhiên của cá – hương vị mà không loại cá nào có thể thay thế.
Một món khác được nhiều người ưa thích là cháo cá cháy. Cháo được nấu sệt, thịt cá gỡ nhỏ trộn cùng rau tần ô, rau đắng, rau xà lách – vị thanh mát, dễ ăn. Hoặc cá cháy kho tiêu, món ăn mộc mạc mà đậm đà hương vị miền Tây. Thịt cá săn lại, quyện cùng vị cay của tiêu, ăn với cơm nóng là một bữa cơm quê vừa ngon vừa ấm cúng.
Cá cháy còn được dùng trong lẩu mắm – món ăn trứ danh của vùng đồng bằng sông Cửu Long. Thịt cá cháy hòa cùng vị đậm đà của mắm, ăn kèm với rau đồng nội như bông điên điển, rau nhút, kèo nèo, càng cua... khiến món lẩu trở nên đặc biệt hơn bao giờ hết. Với những ai thích vị gỏi chua nhẹ, gỏi cá cháy ăn kèm chuối chát, khế chua và rau thơm cũng là một lựa chọn thú vị.
Người dân Trà Ôn vẫn luôn tự hào về loài cá “độc nhất vô nhị” này. Dù hiện nay cá cháy gần như không còn xuất hiện trong đời sống thường nhật, nhưng trong ký ức của họ, hương vị của cá cháy vẫn là một phần không thể phai mờ của miền sông nước. Những ai từng một lần được thưởng thức đều khẳng định rằng cá cháy danh bất hư truyền, là “vua” của các loài cá sông Hậu – ngon, ngọt, thanh mà không tanh.
Ngày nay, trước nguy cơ tuyệt chủng, cá cháy không chỉ được nhắc đến như một món ăn ngon mà còn là biểu tượng văn hóa của vùng đất Vĩnh Long. Mỗi mùa gió chướng về, người dân nơi đây lại hy vọng dòng sông Hậu sẽ một lần nữa dâng tặng món quà quý giá ấy, như cách thiên nhiên ưu ái cho mảnh đất này suốt bao đời.
Nếu có dịp về miền Tây, đặc biệt là Vĩnh Long, hãy thử tìm đến Trà Ôn vào đúng mùa cá cháy. Dù cơ hội được thưởng thức món ăn này rất hiếm, nhưng chỉ riêng cảm giác chờ đợi, hy vọng được nếm vị cá cháy một lần trong đời cũng đã là một trải nghiệm đáng nhớ. Bởi có lẽ, chính sự chờ đợi ấy – như người dân nơi đây vẫn nói – đã trở thành “gia vị” làm nên sức hấp dẫn khó quên của đặc sản cá cháy sông Hậu, thứ quà hiếm hoi mà thiên nhiên dành tặng cho miền đất hiền hòa, trù phú này.
