Nếu như trước đây, cá lòng tong có mặt ở khắp nơi thì nay, việc tìm mua chúng không còn dễ dàng. Ở các chợ miền Tây, cá lòng tong hiếm khi có bán thường xuyên. Muốn ăn phải “đặt trước” hoặc chờ người quen đi chài lưới mang về, có tiền cũng chưa chắc mua được.
Từng là loài cá phổ biến, bơi dày đặc trên các dòng sông, kênh rạch miền Tây Nam Bộ, cá lòng tong – thứ cá nhỏ bé từng bị xem là “cá mèo ăn” – nay lại trở thành món đặc sản được nhiều người tìm mua. Sự thay đổi này phản ánh không chỉ sự biến động của môi trường sinh thái vùng sông nước, mà còn là minh chứng cho quá trình chuyển mình trong thói quen ẩm thực của người dân nơi đây.
Cá lòng tong là loài cá nước ngọt nhỏ, thân dẹt, thường có màu trắng bạc hoặc hơi vàng nhạt, chiều dài chỉ bằng ngón tay út. Loài cá này sinh sống chủ yếu ở các ao hồ, mương vườn, kênh rạch, sông ngòi thuộc các tỉnh Đồng Tháp, Vĩnh Long, Trà Vinh, Sóc Trăng, Bến Tre, Long An, An Giang và Kiên Giang.
Với người miền Tây xưa, cá lòng tong từng là “món ăn của nhà nghèo”. Thời ấy, cá nhiều vô kể, chỉ cần giăng một tấm lưới cuối mương, rồi đuổi từ đầu này sang đầu kia, cá tự chui vào lưới, mắc chi chít, chẳng buồn gỡ. Người dân bắt cá dễ như hái rau, nhiều đến mức có thể đem cho mèo ăn, nên người ta gọi đùa đây là “cá mèo”.
Tuy nhỏ bé, nhưng cá lòng tong lại có thịt ngọt, mềm và thơm, xương nhỏ, dễ ăn. Trong những bữa cơm quê nghèo, món cá lòng tong kho tiêu, chiên giòn hay nấu canh chua từng là hương vị quen thuộc, góp phần nuôi dưỡng ký ức của bao thế hệ người miền Tây.
Nếu như trước đây, cá lòng tong có mặt ở khắp nơi thì nay, việc tìm mua chúng không còn dễ dàng. Ở các chợ miền Tây, cá lòng tong hiếm khi có bán thường xuyên. Muốn ăn phải “đặt trước” hoặc chờ người quen đi chài lưới mang về, có tiền cũng chưa chắc mua được.
Nguyên nhân khiến cá lòng tong dần hiếm là do sự thay đổi của môi trường tự nhiên và hoạt động sản xuất của con người. Quá trình đô thị hóa, khai thác nông nghiệp, sử dụng hóa chất trong trồng trọt và đánh bắt tận diệt khiến nguồn nước ô nhiễm, môi trường sinh sản của cá bị thu hẹp. Những ao hồ, mương rạch – nơi từng là “thiên đường” của loài cá nhỏ này – nay đã bị san lấp hoặc ô nhiễm nặng nề.
Không chỉ vậy, việc nạo vét kênh mương, xây dựng các công trình thủy lợi làm thay đổi dòng chảy, ảnh hưởng đến môi trường sống tự nhiên. Cá lòng tong vốn sinh sản theo mùa, chủ yếu vào mùa mưa, nhưng hiện nay nguồn giống trong tự nhiên ngày càng ít, trong khi nghề nuôi cá lòng tong quy mô lớn lại chưa phổ biến do hiệu quả kinh tế không cao.
Sự khan hiếm đã khiến cá lòng tong “lột xác” từ loài cá nhà nghèo thành đặc sản đắt giá. Nếu trước đây, người dân coi cá lòng tong là món ăn phụ, thì nay chúng được bán với giá từ 40.000 – 70.000 đồng/kg tùy phiên chợ. Cá lòng tong làm khô còn có giá trị cao hơn, trung bình từ 450.000 – 500.000 đồng/kg – ngang ngửa với nhiều loại khô cá đặc sản khác như khô cá lóc hay khô cá sặc.
Một số cơ sở chế biến ở Đồng Tháp, An Giang, Bến Tre đã khai thác lợi thế này để sản xuất khô cá lòng tong đóng gói, phục vụ khách du lịch và người tiêu dùng ở các thành phố lớn. Sản phẩm khô cá lòng tong được đánh giá cao nhờ vị ngọt tự nhiên, dai nhẹ, dễ chế biến.
Không chỉ là món ăn dân dã, cá lòng tong còn được xem như nguồn cung cấp protein và khoáng chất lành mạnh. Trong bối cảnh người tiêu dùng ngày càng ưa chuộng các sản phẩm tự nhiên, ít hóa chất, cá lòng tong đánh bắt tự nhiên lại càng được ưa chuộng.
Nhắc đến cá lòng tong, nhiều người không khỏi nhớ món cá lòng tong kho tiêu – một món ăn tuy đơn giản nhưng đậm đà hương vị quê nhà. Cá sau khi làm sạch được ướp cùng muối, đường, tiêu, hành tỏi băm, sau đó cho vào nồi đất, kho lửa nhỏ liu riu đến khi nước sánh lại, cá thấm gia vị và có màu vàng cánh gián bắt mắt. Khi bưng nồi cá ra, hương thơm của tiêu, ớt và nước mắm hòa quyện khiến người ăn khó lòng cưỡng lại. Ăn với cơm trắng, vị cay nồng và mặn ngọt hòa quyện khiến ai từng nếm qua đều khó quên.
Ngoài món kho, cá lòng tong chiên giòn hay nấu canh chua cũng là lựa chọn phổ biến. Với những ai xa quê, chỉ cần nghe mùi cá lòng tong chiên vàng thơm phức là đủ gợi lại ký ức về mâm cơm gia đình giữa những ngày mưa dầm miền sông nước.
Cá lòng tong không chỉ là một loài cá nhỏ bé trong hệ sinh thái nước ngọt mà còn là một phần văn hóa ẩm thực đặc trưng của miền Tây Nam Bộ. Trong bối cảnh hiện nay, khi nhiều loài cá đồng quê dần biến mất, việc gìn giữ môi trường sống tự nhiên, hạn chế đánh bắt tận diệt là điều cần thiết để bảo tồn nguồn cá quý này.
Một số địa phương như Đồng Tháp, Bến Tre, Vĩnh Long đã bắt đầu có các mô hình nhỏ phục hồi môi trường nước, khuyến khích người dân khai thác hợp lý, không dùng điện, thuốc hay hóa chất để đánh bắt. Các nhà hàng đặc sản cũng đang góp phần quảng bá cá lòng tong như một món ăn truyền thống, đưa hương vị quê nhà đến gần hơn với du khách.
Câu chuyện về cá lòng tong là ví dụ điển hình cho sự thay đổi trong nhận thức của con người trước những giá trị tưởng chừng bình dị. Từ một loài cá bị xem nhẹ, nay cá lòng tong đã trở thành món đặc sản được săn tìm. Nó không chỉ mang giá trị ẩm thực mà còn là biểu tượng cho sự trân quý những gì từng bị lãng quên – một lát cắt văn hóa đậm chất miền Tây sông nước.
