Sương mai vừa tan trên mặt sông, những chiếc ghe từng xếp hàng dài trên dòng Tiền giang. Cách đây không lâu, đây từng là khung cảnh thường thấy mỗi sáng tại chợ nổi Cái Bè - một biểu tượng văn hóa đặc trưng của vùng Đồng bằng sông Cửu Long.
Tọa lạc tại ngã ba sông Tiền, nơi tiếp giáp ba tỉnh Tiền Giang, Vĩnh Long và Bến Tre, chợ nổi Cái Bè từng là trung tâm giao thương sầm uất của miền Tây Nam Bộ. Tuy nhiên, những biến động kinh tế - xã hội, đặc biệt là sau đại dịch COVID-19, đã khiến di sản văn hóa này đang đứng trước nguy cơ mai một.
Dấu ấn lịch sử giữa dòng sông Tiền
Chợ nổi Cái Bè khởi nguồn từ cuối thế kỷ XVII, gắn liền với quá trình khai phá vùng đất phương Nam của người Việt. Thời điểm đó, đường bộ còn hiếm, người dân chủ yếu đi lại bằng ghe xuồng, nên chợ nổi trở thành trung tâm buôn bán quan trọng.
Theo sử liệu từ Đại Nam nhất thống chí, đến thời nhà Nguyễn, Cái Bè đã được ghi nhận là trung tâm trung chuyển hàng hóa quan trọng giữa miền Tây và miền Đông Nam Bộ. Vị trí đắc địa tại ngã ba sông Tiền giúp chợ phát triển thành điểm giao thương nhộn nhịp.
Chợ nổi Cái Bè trải dài khoảng 1.000 mét dọc theo sông Tiền, từ khu vực cầu Cái Bè đến vàm Long Hải. Không gian chợ được phân chia thành nhiều khu vực chuyên biệt: khu bán trái cây tập trung gần ngã ba Nhà Thờ, khu rau củ quả dọc theo sông, và khu gạo, cám nằm riêng biệt ở một khúc sông khác.
Giai đoạn hoàng kim của chợ nổi diễn ra vào những năm 1980-1990, khi hàng trăm ghe thuyền tụ tập suốt ngày đêm. Chợ hoạt động theo con nước lớn, thường nhộn nhịp nhất từ 4 giờ sáng đến 9 giờ.
Kho tàng sản vật của xứ sở trái cây
Chợ nổi Cái Bè không chỉ là nơi mua bán mà còn thể hiện nét văn hóa đặc trưng của người miền Tây Nam Bộ. Hệ thống "quảng cáo" độc đáo bằng cách treo sản phẩm lên đầu sào làm dấu hiệu nhận biết tạo nên diện mạo riêng cho chợ. Từ xa, du khách có thể nhận biết ghe thuyền bán gì qua những trái xoài, bắp chuối hay nải dừa được treo cao.
Trái cây vẫn là mặt hàng đặc trưng nhất của chợ nổi Cái Bè. Bưởi da xanh, vú sữa Lò Rèn, và quýt Cái Bè là những đặc sản nổi tiếng được mua bán sôi động. Trước đây, mỗi ngày lượng tiêu thụ trái cây lên đến cả tấn. Thương lái từ Sài Gòn, miền Đông đều xuống đây thu mua để chở về bán.
Ngoài trái cây, chợ còn cung cấp nhiều loại thủy hải sản tươi sống như cá lóc, cá basa, và tôm càng xanh. Các mặt hàng nông sản như gạo, cám và rau củ cũng được buôn bán sôi động, phục vụ nhu cầu của người dân địa phương và thương lái.
Một nét độc đáo khác của chợ nổi là sự hiện diện của những ghe hàng bán đồ gia dụng, vải vóc, và vật liệu xây dựng. Cảnh thương lái chèo ghe, mời chào và mặc cả trên sông nước tạo nên bức tranh sinh động về văn hóa thương mại của người miền Tây.
Ẩm thực sông nước - trải nghiệm khó quên
Du khách đến chợ nổi Cái Bè không thể bỏ qua việc thưởng thức ẩm thực đặc sắc ngay trên ghe thuyền. Hoạt động bán đồ ăn sáng tại chợ nổi đã có lịch sử hơn 30 năm. Khách du lịch rất thích thưởng thức hủ tiếu, bánh canh và đặc biệt là cà phê nổi trên sông.
Cà phê nổi - được pha chế ngay trên thuyền - là trải nghiệm đặc biệt tại chợ. Hương vị đậm đà của cà phê kết hợp với khung cảnh bình minh trên sông và đôi khi là tiếng đờn ca tài tử ngân vang, tạo nên kỷ niệm khó quên cho du khách.
Vào dịp Tết Đoan Ngọ (5/5 âm lịch), du khách còn có cơ hội tham gia lễ hội tắm cồn độc đáo. Khi nước rút, những bãi cát nổi lên giữa sông, người dân địa phương và du khách cùng nhau tắm bùn, vui đùa với niềm tin về một mùa màng bội thu và sức khỏe dồi dào.
Thực trạng đáng báo động
Mặc dù đã được National Geographic Traveler vinh danh là một trong 9 điểm đến hàng đầu cho kỳ nghỉ vào năm 2017, chợ nổi Cái Bè hiện đang đối mặt với tình trạng suy giảm nghiêm trọng.
Theo báo cáo của UBND huyện Cái Bè (2024), chợ nổi gần như ngừng hoạt động thương mại sau đại dịch COVID-19. Sự phát triển của hệ thống giao thông đường bộ và thay đổi trong thói quen mua sắm của người dân là những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này.
Hiện tại, chợ nổi chủ yếu phục vụ khách du lịch. Số lượng ghe thuyền buôn bán thường xuyên chỉ còn khoảng 15-20 chiếc, giảm hơn 90% so với thời kỳ hoàng kim.
Báo cáo từ VOV (2024) cũng xác nhận rằng nhiều thương hồ đã chuyển sang nghề khác do hoạt động buôn bán trên sông không còn hiệu quả kinh tế. Nhiều người đã bán ghe và chuyển sang buôn bán tại chợ trên bờ hoặc các kênh thương mại điện tử.
Nỗ lực bảo tồn di sản văn hóa
Trước tình trạng đáng báo động của chợ nổi, chính quyền địa phương và các công ty du lịch đã và đang triển khai nhiều biện pháp nhằm bảo tồn di sản văn hóa này.
Đề án "Bảo tồn và phát huy chợ nổi Cái Bè" được triển khai từ năm 2022, tập trung vào việc tổ chức các tour tham quan kết hợp trải nghiệm ẩm thực và văn nghệ dân gian. Mô hình "chợ nổi văn hóa" đang được xây dựng, nơi hoạt động buôn bán kết hợp với biểu diễn nghệ thuật dân gian, tạo điểm nhấn hấp dẫn du khách.
Các công ty du lịch đã thiết kế hành trình đưa du khách tham quan khu vực chợ cũ, kết hợp với việc thăm vườn trái cây lân cận. Các tour đến chợ nổi Cái Bè vẫn được duy trì. Dù không còn nhộn nhịp như xưa, nhưng giá trị văn hóa và cảnh quan nơi đây vẫn thu hút du khách, đặc biệt là khách quốc tế.
Trải nghiệm du lịch độc đáo vẫn được duy trì
Dù chợ nổi không còn hoạt động thương mại sôi động, nhưng các trải nghiệm du lịch độc đáo vẫn được duy trì để phục vụ du khách. Du khách có thể thuê xuồng ba lá – phương tiện truyền thống của người miền Tây – để len lỏi giữa các ghe hàng còn lại. Trải nghiệm này mang lại góc nhìn chân thực về cuộc sống sông nước, đồng thời tạo cơ hội chụp ảnh với khung cảnh sông nước mênh mông.
Các ghe hàng ẩm thực vẫn duy trì hoạt động phục vụ du khách. Ngoài món ăn sáng truyền thống, du khách có thể thử lẩu cá kèo nấu với rau đồng hoặc cá lóc nướng trui cuốn bánh tráng - những món ăn đặc trưng của vùng sông nước. Đặc biệt, một số tour du lịch tổ chức lớp học ngắn về đờn ca tài tử – di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO công nhận. Du khách được hướng dẫn cách chơi đàn kìm hoặc hát các bài bản cổ điển, mang lại hiểu biết sâu sắc về văn hóa địa phương.
Triển vọng và đề xuất phục hồi
Dù đối mặt với nhiều khó khăn, chợ nổi Cái Bè vẫn giữ tiềm năng du lịch lớn nhờ giá trị văn hóa đặc sắc. Để phục hồi và phát huy giá trị di sản này, các chuyên gia văn hóa và du lịch đã đề xuất nhiều giải pháp.
Việc tái tạo không gian chợ nổi theo hướng bảo tàng sống được đề xuất như một giải pháp hiệu quả. Tại đây, du khách không chỉ tham quan mà còn được trải nghiệm các hoạt động văn hóa đặc trưng của người dân miền Tây.
Phát triển sản phẩm du lịch đa dạng là hướng đi được nhiều doanh nghiệp quan tâm. Các tour ghép thăm vườn trái cây, làng nghề thủ công với chợ nổi đang được triển khai, tạo trải nghiệm trọn vẹn cho du khách. Quảng bá hình ảnh qua các nền tảng số và hợp tác với hãng phim quốc tế được xem là giải pháp hiệu quả giúp chợ nổi Cái Bè tiếp cận nhiều đối tượng du khách hơn.
Chợ nổi Cái Bè không chỉ là nơi giao thương mà còn là cuốn sử sống về văn hóa sông nước miền Tây. Việc bảo tồn di sản này đòi hỏi sự chung tay của cả xã hội để thế hệ mai sau vẫn có thể chiêm ngưỡng một "phố chợ" độc đáo giữa mênh mông sông nước.
