Loài cá nhỏ bé này, chỉ dài chừng 5-7cm, ngang khoảng 1cm – bằng một chiếc lá tre – nay lại trở thành đặc sản được nhiều người sành ăn ở thành phố săn lùng, với giá bán dao động từ 200.000 đến 300.000 đồng mỗi kilogram.
Cá thầu dầu sông Đà, hay còn gọi là tép dầu hoặc mài mại, từng là món ăn quen thuộc trong bữa cơm của người dân tộc Thái ở Quỳnh Nhai (Sơn La). Loài cá nhỏ bé này, chỉ dài chừng 5-7cm, ngang khoảng 1cm – bằng một chiếc lá tre – nay lại trở thành đặc sản được nhiều người sành ăn ở thành phố săn lùng, với giá bán dao động từ 200.000 đến 300.000 đồng mỗi kilogram.
Cá thầu dầu sinh sống tự nhiên ở nhiều con sông, suối vùng Tây Bắc, nhưng nổi tiếng nhất vẫn là loại được đánh bắt từ sông Đà. Trước kia, khi chưa có hồ thủy điện Sơn La, loài cá này vốn dồi dào nhưng giá trị kinh tế không cao. Người dân thường dùng để làm mắm hoặc cho gia súc ăn. Tuy nhiên, kể từ khi hồ thủy điện hình thành, môi trường sinh sống thuận lợi hơn khiến cá thầu dầu phát triển mạnh, và cùng với nhu cầu ẩm thực tăng cao, chúng đã “lột xác” thành đặc sản đặc trưng của vùng sông nước Tây Bắc.
Theo người dân địa phương, mùa cá thầu dầu đến thường rơi vào khoảng tháng 3 đến tháng 6 hằng năm. Khi ấy, đồng bào Thái ở Quỳnh Nhai lại tất bật thả lưới, giăng vó khắp các nhánh sông. Do cá nhỏ, chỉ bằng hai đến ba đầu ngón tay, nên khâu sơ chế đòi hỏi sự khéo léo và tỉ mỉ. Cá được rửa sạch nhiều lần để loại bỏ bùn cát, nhặt bỏ rác, đánh sơ qua vảy và lọc ruột. Đặc biệt, người làm phải cẩn thận để không làm vỡ mật – nếu vỡ, cá sẽ bị đắng và mất vị. Thay vì mổ bụng như các loại cá khác, cá thầu dầu được mổ dọc sống lưng để khi phơi khô, thành phẩm giữ được dáng đẹp và nguyên vẹn.
Sau khi làm sạch, cá được ướp gia vị – thường gồm muối, tương ớt, sa tế, đường và bột nghệ – rồi trộn đều để ngấm vào từng thớ thịt. Người dân cho biết bí quyết nằm ở khâu ướp: vừa phải, không quá mặn nhưng đủ để khi cá khô vẫn giữ được vị đậm đà. Công đoạn cuối cùng là phơi khô. Cá được bày trên mẹt tre, đặt ở nơi cao ráo, thoáng gió. Vào những ngày nắng hanh, chỉ sau một đến hai ngày phơi, cá khô cong lại, dậy mùi thơm đặc trưng, có thể bảo quản trong thời gian dài.
Cá thầu dầu khô sau khi hoàn thiện có màu vàng óng ả, thớ thịt săn chắc, hương vị béo ngậy, mằn mặn và hơi ngọt tự nhiên. Từ món ăn vốn bình dị, nay cá thầu dầu khô đã trở thành “đặc sản sông Đà” có mặt trong nhiều gian hàng ở các chợ miền núi và được đưa về tiêu thụ tại các thành phố lớn. Giá bán dao động từ 250.000 đến 300.000 đồng/kg, tùy theo loại và thời điểm.
Tại nhiều gia đình ở Tây Bắc, cá thầu dầu khô không chỉ là món ăn hàng ngày mà còn là thức quà quý để biếu tặng. Chúng có thể được chế biến theo nhiều cách khác nhau: chiên giòn, rim mặn ngọt, kho tiêu hay nấu canh. Mỗi cách chế biến lại mang đến một hương vị riêng, nhưng điểm chung là độ dai giòn của thịt cá, vị béo nhẹ và mùi thơm đặc trưng, khiến ai đã thưởng thức đều khó quên.
Trước kia cá này có giá rất rẻ, nhiều khi người dân ăn không hết phải làm mắm hoặc phơi khô để dành. Giờ thì khác, khách ở Hà Nội, Hải Phòng hay Sài Gòn đặt mua thường xuyên, nhiều khi còn không đủ hàng để bán. Nhờ nghề làm cá thầu dầu khô mà nhiều hộ dân trong vùng có thêm thu nhập ổn định, góp phần gìn giữ nét văn hóa ẩm thực địa phương.
Không chỉ là món ăn, cá thầu dầu khô còn mang ý nghĩa như một phần ký ức của vùng sông nước. Hình ảnh những người dân Thái cần mẫn phơi cá dưới nắng, những tấm mẹt vàng ươm trải dài bên bờ sông, đã trở thành nét đặc trưng của Quỳnh Nhai mỗi mùa cá về.
Giữa nhịp sống hiện đại, món cá nhỏ bé ấy lại gợi nhắc về sự mộc mạc, giản dị của người dân miền sơn cước. Với hương vị đặc trưng – giòn, dai, thơm và ngọt hậu – cá thầu dầu khô không chỉ làm say lòng du khách khi ghé thăm Tây Bắc mà còn góp phần quảng bá hình ảnh con người và sản vật của sông Đà đến với thực khách khắp mọi miền.
Nếu có dịp đến Sơn La, đừng quên tìm mua vài gói cá thầu dầu khô để thưởng thức hoặc làm quà biếu. Món đặc sản này không chỉ chứa đựng tinh túy của núi rừng Tây Bắc mà còn là minh chứng cho sự khéo léo, sáng tạo của người dân nơi đây – những con người đã biến món ăn dân dã thành đặc sản được cả thành phố săn tìm.
