Không chỉ hấp dẫn bởi cảnh quan thiên nhiên, Cù Lao Chàm còn níu chân du khách bằng những món đặc sản độc đáo, trong đó cua đá là một trong những loại hải sản đặc trưng nhất.
Cù Lao Chàm, thuộc xã Tân Hiệp, thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam (nay sáp nhập với TP. Đà Nẵng), từ lâu đã là điểm đến quen thuộc của du khách trong và ngoài nước. Hòn đảo này được UNESCO công nhận là Khu dự trữ sinh quyển thế giới, nổi tiếng với vẻ đẹp nguyên sơ, bãi cát trắng mịn, làn nước trong xanh và hệ sinh thái biển phong phú. Không chỉ hấp dẫn bởi cảnh quan thiên nhiên, Cù Lao Chàm còn níu chân du khách bằng những món đặc sản độc đáo, trong đó cua đá là một trong những loại hải sản đặc trưng nhất.
Cua đá có tên khoa học là Gecarcoidea lalandii, là loài giáp xác sinh sống chủ yếu trong các hang hốc đá, khe núi trên đảo. Khác với những loại cua biển thông thường, cua đá không sống dưới nước mà chọn môi trường trên cạn, thích nghi với đời sống leo trèo, di chuyển linh hoạt. Chúng thường ẩn nấp ban ngày và chỉ ra ngoài kiếm ăn vào ban đêm. Thức ăn của cua khá đa dạng, gồm lá cây rừng, lá thuốc thảo dược, một số loại quả và cả côn trùng nhỏ. Chính điều kiện sống đặc biệt cùng nguồn thức ăn thiên nhiên đã tạo nên hương vị khác lạ cho thịt cua đá.
Điểm nhận dạng cua đá Cù Lao Chàm là màu sắc đặc biệt. Mai và càng cua có màu nâu tím, trong khi phần bụng lại ngả vàng ươm. Khác biệt này khiến chúng dễ dàng được phân biệt với những loài cua khác. Ngoài hình dáng lạ mắt, cua đá còn nổi tiếng bởi lượng gạch dồi dào. Điều đáng chú ý là cả cua đực và cua cái đều có nhiều gạch như nhau, với màu sẫm, hương vị được ví như thuốc bắc, thoảng mùi thảo dược, mang lại trải nghiệm độc đáo cho thực khách. Thịt cua đá lại ngọt thanh, không có vị tanh thường thấy ở nhiều loài cua biển, vì vậy rất dễ ăn và hợp khẩu vị.
Việc đánh bắt cua đá không hề đơn giản. Ban ngày, cua rất cảnh giác, chỉ cần có tiếng động nhẹ là chúng nhanh chóng lẩn sâu vào hốc đá, khó lòng bắt được. Người dân địa phương thường lựa chọn thời điểm ban đêm, khi cua ra ngoài kiếm ăn, để soi bắt. Người đi săn mang theo đèn pin, rọi thẳng vào cua khiến chúng gần như bị “thôi miên” và đứng yên, tạo cơ hội để nhanh tay chộp lấy. Tuy nhiên, đây cũng là công việc đòi hỏi sự cẩn thận vì cua đá sở hữu cặp càng to khỏe, có thể kẹp rất chặt, gây đau đớn cho người bắt nếu sơ suất.
Để bảo vệ nguồn lợi tự nhiên, chính quyền địa phương đã đưa ra những quy định nghiêm ngặt trong việc khai thác. Cua đá chỉ được phép đánh bắt từ đầu tháng 4 đến cuối tháng 7 hằng năm. Đây là giai đoạn cua trưởng thành, còn khoảng thời gian từ tháng 8 đến tháng 3 năm sau là mùa sinh sản nên tuyệt đối cấm khai thác. Bên cạnh đó, cua được phép bán ra thị trường phải có chiều ngang mai trên 7 cm và không mang trứng. Những cá thể chưa đạt tiêu chuẩn sẽ được người dân thả lại môi trường tự nhiên. Ngoài ra, sau khi đánh bắt, cua còn được kiểm duyệt, dán nhãn đảm bảo nguồn gốc trước khi đưa tới tay người tiêu dùng.
Chính vì sự khan hiếm, cua đá Cù Lao Chàm có giá trị kinh tế rất cao. Vào những thời điểm cao điểm, giá bán có thể lên tới 1,5 – 2 triệu đồng mỗi kilogram. Tuy vậy, không phải lúc nào cũng có thể mua được, bởi sản lượng khai thác hạn chế, nhiều khi cầu vượt xa cung. Trọng lượng cua dao động trung bình từ 100 – 200 gram/con, một số cá thể lớn có thể đạt 300 – 400 gram. Mức giá cao cộng với sự hiếm có khiến cua đá trở thành món ăn đặc sản được nhiều người “săn lùng” khi ghé thăm đảo.
Từ những con cua đá, người dân Cù Lao Chàm chế biến ra nhiều món ăn hấp dẫn. Phổ biến và dân dã nhất là món canh cua đá nấu rau rừng. Người nấu chọn cua cỡ vừa, rửa sạch, lấy gạch, giã sơ thân cua rồi nấu cùng các loại rau như rau sắng, rau dớn, rau lủi, rau chùm bao hoặc mồng tơi, cải cúc. Khi canh chín, vị ngọt thanh của thịt cua hòa quyện với hương thơm tự nhiên của rau rừng tạo thành món ăn vừa bổ dưỡng vừa đậm đà hương vị quê.
Ngoài ra, cua đá hấp sả cũng là lựa chọn được nhiều thực khách ưa chuộng. Chỉ cần hấp cách thủy khoảng 30 phút, vỏ cua chuyển sang màu đỏ hồng bóng đẹp, khi ăn kèm rau răm, rau húng và chấm muối tiêu chanh, hương vị đậm đà lưu lại rất lâu. Món cua đá rang muối cũng nổi tiếng không kém, bởi khi được chế biến khéo léo, muối và gia vị thấm đẫm trong từng thớ thịt, mang đến cảm giác giòn, mặn mà, khó quên.
Không dừng lại ở ẩm thực, cua đá Cù Lao Chàm còn mang ý nghĩa đặc biệt trong việc phát triển du lịch sinh thái và bảo tồn tài nguyên. Việc đưa cua đá trở thành sản phẩm du lịch đã giúp nâng cao nhận thức của người dân và du khách về bảo vệ môi trường biển. Nhiều hộ dân trên đảo nay đã chuyển từ khai thác tự do sang tuân thủ quy định mùa vụ, kích thước, góp phần duy trì sự bền vững của loài cua quý hiếm này. Những biện pháp bảo tồn cũng đồng thời tạo ra hình ảnh đẹp về một Cù Lao Chàm biết cân bằng giữa khai thác kinh tế và bảo vệ thiên nhiên.
Với du khách, hành trình đến Cù Lao Chàm không chỉ dừng lại ở việc chiêm ngưỡng cảnh quan biển đảo thơ mộng, mà còn là cơ hội để trải nghiệm hương vị ẩm thực đặc trưng. Dạo bước trên bến cảng Bãi Làng, dễ dàng bắt gặp những gánh hàng nhỏ bày bán cua đá với hình dáng, màu sắc kỳ lạ. Đó không chỉ là một món ăn, mà còn là biểu tượng văn hóa ẩm thực gắn bó mật thiết với đời sống cư dân địa phương. Sự tò mò, hứng thú và cảm giác được thưởng thức món ăn “hiếm có khó tìm” đã trở thành một phần trong kỷ niệm đáng nhớ của nhiều người khi đặt chân tới đảo.
Những năm gần đây, do nhu cầu tăng cao, số lượng cua đá ngày càng giảm sút. Chính quyền và cộng đồng địa phương đã tăng cường các biện pháp bảo tồn, đồng thời khuyến khích du khách chỉ sử dụng sản phẩm được khai thác hợp pháp, có dán nhãn kiểm định. Đây là nỗ lực nhằm giữ gìn nguồn tài nguyên quý giá, đồng thời phát triển du lịch gắn liền với bảo vệ môi trường sinh thái.
Cua đá Cù Lao Chàm không chỉ đơn thuần là một món ăn đặc sản mà còn là “thương hiệu” góp phần làm nên bản sắc du lịch Quảng Nam. Sự độc đáo về môi trường sống, hương vị khác lạ của thịt và gạch cua, cùng với những câu chuyện về tập quán đánh bắt đã khiến loài cua này trở thành đề tài hấp dẫn với báo chí, du khách và cả các nhà nghiên cứu sinh học. Đến với Cù Lao Chàm, việc được thưởng thức một bát canh cua đá nóng hổi hay đĩa cua hấp sả thơm lừng chắc chắn sẽ để lại ấn tượng khó phai trong lòng mỗi người.
