Loài rau này không cần gieo trồng, vẫn mọc um tùm nơi ven rừng, sườn núi hay bãi suối, vừa là nguồn thực phẩm dinh dưỡng vừa được xem như một vị thuốc quý trong y học cổ truyền.
Trong kho tàng thực vật phong phú của núi rừng Việt Nam, có một loại rau dại đặc biệt được nhiều người dân miền núi lẫn miền xuôi yêu thích, đó chính là rau lủi rừng. Loài rau này không cần gieo trồng, vẫn mọc um tùm nơi ven rừng, sườn núi hay bãi suối, vừa là nguồn thực phẩm dinh dưỡng vừa được xem như một vị thuốc quý trong y học cổ truyền.
Rau lủi, còn được gọi với nhiều tên khác như kim thất, rau lủi bò, là loài cây thuộc dạng thân thảo, mọc bò hoặc hơi leo, chiều dài trung bình từ 1 – 3 mét. Thân cây mọng nước, màu tím nâu, phân nhánh nhiều. Lá mọc so le, có phiến hình mũi giáo, dài từ 4 – 12 cm, rộng 2 – 4 cm, mép lá khía răng cưa không đều. Lá dày, nhẵn, mọng nước, có mùi thơm đặc trưng gợi nhớ đến hương thuốc Bắc.
Cụm hoa thường xuất hiện ở ngọn cây, quả có hình bế, mang ba cạnh và có một mào lông trắng ở đỉnh. Nhờ hình thái đặc biệt, rau lủi dễ dàng thích nghi ở nhiều dạng địa hình, từ vùng đất feralit đỏ vàng, sườn dốc nhiều đá đến ven rừng ẩm hay nương rẫy. Cây ưa sáng nhưng vẫn có thể phát triển tốt ở nơi có bóng râm nhẹ.
Rau lủi phân bố nhiều ở các tỉnh miền Trung và Tây Nguyên như Quảng Nam, Gia Lai. Tại huyện Nam Trà My (Quảng Nam), loài rau này mọc tự nhiên ven sườn đồi, được người dân địa phương hái về dùng trong bữa ăn hàng ngày. Trước đây, rau lủi hiếm khi xuất hiện ở chợ đồng bằng, chỉ được mang xuống từ miền núi như món quà biếu. Ngày nay, loại rau này đã dần phổ biến, có mặt trong nhiều gia đình và cả thực đơn của các nhà hàng.
Khác với nhiều loại rau dân dã khác, rau lủi mang một hương vị rất riêng. Khi ăn, rau có vị ngọt, mát, giòn, hậu vị thanh, tạo cảm giác dễ chịu và sảng khoái. Dù nấu chín kỹ, rau vẫn giữ được độ giòn, không bị nát. Chính điều này khiến rau lủi trở thành nguyên liệu ưa thích trong nhiều món ăn, từ mâm cơm gia đình đến các bữa tiệc sang trọng. Rau lủi có thể được chế biến thành nhiều món ăn khác nhau, đơn giản nhưng đậm đà hương vị:
- Luộc: Giữ được độ giòn, ngọt tự nhiên, ăn kèm mắm cua – loại mắm đặc sản chế biến từ cua đồng, có màu nâu vàng và hương vị mặn mòi.
- Xào tỏi: Một cách chế biến phổ biến, tôn lên hương thơm của rau và vị đậm đà của gia vị.
- Nấu canh với tôm hoặc bột ngọt: Món ăn dân dã nhưng thanh mát, bổ dưỡng, được nhiều gia đình ưa chuộng.
- Trộn gỏi: Rau lủi chần sơ rồi trộn cùng gia vị, tạo nên món gỏi tươi mát, thích hợp trong những ngày hè oi bức.
Theo người dân địa phương, cách chế biến ngon nhất là luộc hoặc xào đơn giản, giữ nguyên hương vị mộc mạc mà núi rừng ban tặng. Toàn cây rau lủi đều có thể sử dụng, từ thân, lá đến ngọn non. Người dân thường hái ngọn non để nấu canh hoặc xào. Khi dùng làm thuốc, có thể sử dụng cả cây tươi hoặc phơi khô để sắc uống. Với đặc tính mọc tự nhiên, rau lủi không cần nhiều công chăm sóc. Tuy nhiên, việc thu hái cũng đòi hỏi sự khéo léo bởi thân cây thường mọc chằng chịt, đan xen vào nhau trên các triền dốc.
Ngày nay, rau lủi không chỉ là loại rau rừng gắn bó với bữa ăn của đồng bào miền núi, mà còn trở thành đặc sản được nhiều người miền xuôi tìm mua. Các nhà hàng, quán ăn tại thành phố cũng đã đưa rau lủi vào thực đơn, phục vụ thực khách như một món rau độc đáo, mang hồn cốt núi rừng.
Không chỉ ngon miệng, rau lủi còn được xem là một vị thuốc quý trong y học cổ truyền. Đông y ghi nhận rau lủi có vị cay, ngọt, tính bình, mang lại nhiều lợi ích:
- Thanh nhiệt, giải độc: giúp cơ thể mát mẻ, giảm nóng trong người.
- Lợi tiểu, tiêu viêm: hỗ trợ bài tiết, giảm sưng viêm.
- Điều hòa huyết áp, an thần: thường xuyên ăn rau lủi giúp lưu thông máu huyết, tạo điều kiện thuận lợi cho giấc ngủ ngon.
- Đặc biệt, rau lủi còn được dân gian dùng để hỗ trợ điều trị một số bệnh lý thường gặp:
- Hỗ trợ điều trị tiểu đường: Nhai và nuốt 7 – 8 lá rau lủi tươi mỗi ngày có thể giúp điều hòa lượng đường trong máu. Đây là một phương pháp đơn giản, tự nhiên, không gây tác dụng phụ.
- Giảm viêm họng, ho khan, viêm phế quản: Ngậm và nhai lá rau lủi sẽ giúp dịu cổ họng, giảm ho, hỗ trợ hô hấp.
- Chữa vết thương chảy máu: Đắp trực tiếp lá rau lủi lên vết thương giúp cầm máu, giảm đau và chống viêm.
- Trị mất ngủ: Dùng rau lủi trong các món ăn thường ngày, đặc biệt là rau tươi, có thể giúp cải thiện chất lượng giấc ngủ.
Những công dụng này khiến rau lủi không chỉ là một loại thực phẩm mà còn là một dược liệu quý của núi rừng.
Giá trị của rau lủi nằm ở chỗ nó vừa là thực phẩm vừa là dược liệu, đáp ứng nhu cầu ẩm thực lẫn chăm sóc sức khỏe. Trong bối cảnh người tiêu dùng ngày càng quan tâm đến những sản phẩm thiên nhiên, rau lủi càng có cơ hội được nhân rộng, trở thành nguồn rau sạch và an toàn.
Rau lủi rừng – loài cây dại tưởng chừng bình thường – lại ẩn chứa giá trị to lớn về dinh dưỡng và y học. Với hương vị đặc trưng, công dụng đa dạng, rau lủi đã và đang khẳng định vị trí trong đời sống ẩm thực Việt Nam. Từ những mâm cơm giản dị nơi miền núi đến bàn tiệc ở thành phố, rau lủi không chỉ mang lại sự ngon miệng mà còn góp phần bảo vệ sức khỏe, xứng đáng là một “món quà quý” mà thiên nhiên ban tặng.
