Loại rau này xuất hiện nhiều ở ven ruộng, khu vực đất ẩm cạnh lối đi, hoặc các hốc đất nơi nước đọng sau mưa.
Việt Nam sở hữu hệ sinh thái thực vật phong phú, trong đó có nhiều loài cây mọc dại nhưng lại trở thành đặc sản được ưa chuộng nhờ hương vị riêng biệt và giá trị sử dụng đa dạng. Một trong số đó là rau tinh tú, loài thực vật quen thuộc ở những vùng đồi núi phía bắc, được người dân địa phương sử dụng trong bữa ăn hằng ngày và trong các bài thuốc dân gian.
Theo các tài liệu thực vật học, rau tinh tú có tên khoa học là Lysimachia fortunei Maxim, thuộc họ anh thảo (Primulaceae). Đây là nhóm cây thân thảo sống lâu năm, chiều cao trung bình từ 40 đến 60 cm. Cây có lá đơn mọc cách hoặc gần đối, phiến lá mảnh và thuôn dài. Một trong những đặc điểm dễ nhận biết của loài này là cụm hoa màu trắng mọc thành chùm ở ngọn, tạo thành dạng hình chóp khá nổi bật so với tán lá.
Loài cây này ưa môi trường ẩm, thường phát triển mạnh ở những nơi có bóng râm hoặc độ che phủ vừa phải. Rau tinh tú xuất hiện nhiều ở ven ruộng, khu vực đất ẩm cạnh lối đi, hoặc các hốc đất nơi nước đọng sau mưa. Cây thích nghi tốt với khí hậu nhiệt đới ẩm, có thể sinh trưởng quanh năm, nhưng phát triển mạnh nhất vào mùa hè. Thời điểm ra hoa rơi vào khoảng tháng 6 đến tháng 8, trong khi quả hình thành từ tháng 8 đến tháng 11.
Tại Việt Nam, rau tinh tú được tìm thấy chủ yếu ở các tỉnh vùng núi phía bắc như Cao Bằng, Lạng Sơn và Quảng Ninh, nơi có điều kiện thổ nhưỡng ẩm và nhiều khe suối. Bên cạnh đó, loài cây này cũng phân bố rải rác ở một số quốc gia châu Á có khí hậu tương đồng, bao gồm Trung Quốc, Nhật Bản và Triều Tiên. Ở những khu vực này, cây thường mọc tự nhiên trong rừng thưa hoặc ven các bờ ruộng ẩm thấp.
Dù phổ biến trong tự nhiên, rau tinh tú lại ít được biết đến ở các đô thị. Nhiều người vẫn nhầm lẫn loại cây này với cỏ dại và loại bỏ khi dọn ruộng hoặc làm sạch ven đường. Tuy nhiên, với người dân miền núi, đặc biệt là tại Lạng Sơn, đây từng là loại rau quen thuộc trong bữa cơm gia đình từ nhiều thế hệ trước. Trước kia, rau tinh tú gắn với đời sống của những gia đình nghèo, bởi chỉ cần ra bờ ruộng hay bìa rừng là có thể hái được. Ngọn và lá non của cây được dùng để luộc chấm mắm, xào với mỡ lợn, hoặc ăn sống kèm với các loại rau gia vị khác. Rau có mùi thơm nhẹ, vị nhạt, tính mát nên mang lại cảm giác thanh dịu, phù hợp trong những bữa ăn ngày hè.
Ngoài công dụng làm thực phẩm, rau tinh tú còn được dân gian sử dụng như một vị thuốc đơn giản. Theo quan niệm y học cổ truyền, rau tinh tú có vị nhạt, tính mát. Tác dụng chính của cây là thanh nhiệt (giải nhiệt trong cơ thể), giải biểu (làm ra mồ hôi để hạ sốt), lương huyết (làm mát máu) và tán ứ (giải quyết tình trạng máu tụ, bầm tím do chấn thương). Những đặc tính này khiến cây trở thành một vị thuốc hữu ích trong điều trị các chứng bệnh liên quan đến nhiệt độc, viêm nhiễm và khí huyết.
Ngọn và lá non có thể sắc lấy nước uống để hỗ trợ giải cảm, làm mát gan hoặc thanh nhiệt cơ thể. Nhiều gia đình ở vùng cao vẫn giữ thói quen hái rau về sử dụng dần. Với rau tươi, người dân thường chế biến ngay trong ngày. Với rau khô, cây được phơi nắng, cắt khúc rồi bó lại để dùng như một loại thuốc thảo mộc dự trữ.
Tuy nhiên, hiện nay việc tìm thấy rau tinh tú trong tự nhiên không còn dễ dàng như trước. Sự thay đổi thổ nhưỡng, diện tích đất nông nghiệp thu hẹp và tác động của quá trình bê tông hóa khiến khu vực sinh trưởng của loài cây này bị thu hẹp đáng kể. Đây là nguyên nhân khiến rau tinh tú ngày càng hiếm, không xuất hiện nhiều tại các chợ truyền thống và gần như không có mặt ở những điểm bán đặc sản miền núi. Do loài cây này chưa được trồng đại trà, người dân muốn tìm vẫn phải về các bản làng hoặc khu vực bìa rừng nơi cây mọc tự nhiên.
Trong bối cảnh thị trường đặc sản vùng miền ngày càng đa dạng, rau tinh tú có thể xem là đại diện cho những loại thực vật bản địa quý hiếm đang dần bị lãng quên. Việc bảo tồn và ghi nhận giá trị của những loài cây mọc dại như thế này không chỉ góp phần duy trì bản sắc ẩm thực vùng miền, mà còn giúp lưu giữ tri thức dân gian liên quan đến thực vật học và y học cổ truyền. Tuy chưa xuất hiện rộng rãi tại các kênh thương mại, rau tinh tú vẫn là loại đặc sản mang đậm dấu ấn của những vùng đất phía bắc, nơi thiên nhiên và đời sống con người giao hòa tạo nên những nét văn hóa ẩm thực độc đáo.
