Không chỉ nổi tiếng là “vựa lúa” của cả nước, miền Tây còn sở hữu kho tàng ẩm thực phong phú với nhiều sản vật dân dã. Trong số đó, trái bần là một trong những loại quả vừa quen thuộc vừa độc đáo, gắn bó mật thiết với đời sống người dân địa phương.
Đồng bằng sông Cửu Long từ lâu được coi là vùng đất trù phú của Việt Nam, nơi hội tụ hệ thống sông ngòi dày đặc, phù sa màu mỡ và nền văn hóa sông nước đặc trưng. Không chỉ nổi tiếng là “vựa lúa” của cả nước, miền Tây còn sở hữu kho tàng ẩm thực phong phú với nhiều sản vật dân dã. Trong số đó, trái bần là một trong những loại quả vừa quen thuộc vừa độc đáo, gắn bó mật thiết với đời sống người dân địa phương.
Trái bần được xem là loại quả tiêu biểu cho môi trường sinh thái đặc trưng của miền Tây. Dù có mức giá rẻ, bề ngoài mộc mạc và không được xếp vào nhóm đặc sản cao cấp, trái bần vẫn giữ vị trí đặc biệt trong ký ức và bữa cơm của mỗi gia đình. Tên gọi “bần” cũng mang sắc thái bình dị, gợi hình ảnh một thứ quả gắn liền với đời sống lao động. Nhiều người cho rằng vì gắn với những gia đình nghèo, loại quả này mới mang tên gọi mộc mạc ấy. Trong văn hóa dân gian, trái bần cũng xuất hiện trong câu ca dao quen thuộc “Thân em như trái bần trôi…”, khắc họa hình ảnh thân phận nhỏ bé, lênh đênh nhưng bền bỉ của con người nơi miền sông nước.
Về hình dáng, trái bần có lớp vỏ xanh sáng, thân quả dẹt và tròn gần giống bánh cam, phần đuôi thon nhọn. Điểm dễ nhận diện nhất là phần cuống với nhiều cánh tỏa ra như hình ngôi sao. Dù là loại quả dân dã, cây bần lại hiện diện rất phổ biến ở các vùng bãi bồi, ven sông, cù lao hay những khu vực ngập mặn của miền Tây. Rễ phụ mọc nổi lên khỏi mặt đất giúp cây thích nghi tốt với môi trường bùn nước, đồng thời góp phần giữ đất và chống sạt lở – một vai trò quan trọng trong hệ sinh thái bản địa.
Trái bần có hai loại chính: bần chua (hay còn gọi là bần sẻ) và bần ổi. Bần chua thường mọc nhiều ở khu vực bãi bồi ngập mặn. Quả chắc, giòn, vị chua đậm và hơi chát. Đây là loại trái quen thuộc trong nhiều món ăn dân gian như canh chua cá, kho cá hay giã dầm với muối ớt. Trong khi đó, bần ổi lại phổ biến ở vùng ven sông cạn hơn, rễ phụ ít hơn, quả có vị ngọt nhẹ và bùi, thường được ăn trực tiếp với mắm cá hoặc chấm muối ớt. Việc phân biệt hai loại này khá đơn giản. Cây bần chua có thân xù xì, lá thuôn dài, còn vỏ cây bần ổi trơn và có nhiều lớp tróc giống như vỏ ổi; phần đài quả của bần chua xòe rộng, trong khi bần ổi ôm sát vào cuống.
Trong đời sống ẩm thực miền Tây, trái bần là nguyên liệu quen thuộc. Từ món kho cá, canh chua, lẩu, gỏi hoa bần cho đến mứt bần, loại quả này đều có thể được tận dụng để tạo nên hương vị đặc sắc. Những món ăn từ bần không cầu kỳ nhưng luôn đem lại cảm giác gần gũi, thường được ví như “vị tuổi thơ” của nhiều người dân miền sông nước. Đối với du khách, trái bần là một trải nghiệm ẩm thực vừa lạ vừa quen, mang đậm hương vị bản địa.
Một điểm thú vị được người dân miền Tây kể lại rằng, trong thời kỳ Nguyễn Ánh lánh nạn tại khu vực sông Hậu, ông từng được người dân đãi món bần chua ăn cùng mắm cá chốt. Sau khi thưởng thức và cảm nhận được hương vị độc đáo của món ăn này, ông đã gọi trái bần bằng tên “thủy liễu”. Dù tên gọi mới mang ý nghĩa mỹ miều hơn, cái tên “bần” vẫn tồn tại và trở thành biểu tượng thân thuộc của người dân trong vùng.
Vào mùa hè, những rặng bần ở miền Tây bước vào vụ thu hoạch rộ. Người dân hái bần để chế biến món ăn hoặc bán tại các chợ địa phương. Giá bần ổi thường nhỉnh hơn bần chua, nhưng nhìn chung đều rất rẻ. Việc thu hoạch, sơ chế và chế biến trái bần không chỉ phục vụ nhu cầu ăn uống hàng ngày mà còn góp phần gìn giữ nét ẩm thực truyền thống. Nhiều gia đình còn làm mứt bần để đãi khách hoặc gửi làm quà cho người thân xa quê. Những túi bần được gói cẩn thận trong lá chuối mang theo hương vị quê nhà, trở thành món quà thể hiện tình cảm và niềm tự hào của người miền Tây.
Không chỉ mang giá trị ẩm thực, trái bần còn gắn liền với văn hóa và đời sống tinh thần của cộng đồng. Hình ảnh cây bần mọc rễ phụ, bám chắc vào bãi bồi gợi liên tưởng đến sự kiên cường, bền bỉ của con người nơi đồng bằng. Trái bần góp phần làm nên bản sắc ẩm thực riêng biệt, hỗ trợ cho hệ sinh thái sông nước và trở thành một phần trong ký ức của nhiều thế hệ.
Đối với du khách, thưởng thức trái bần không chỉ là trải nghiệm vị giác mà còn là cách để hiểu hơn về đời sống vùng châu thổ. Một miếng bần chua chát xen lẫn vị bùi, hòa quyện cùng vị mặn của mắm cá hay muối ớt chính là sự kết tinh của thiên nhiên, lao động và văn hóa địa phương. Vì vậy, khi đến miền Tây, nếu bỏ qua trái bần thì hành trình khám phá ẩm thực sẽ thiếu đi một hương vị đặc trưng.
Ngày nay, dù nhiều loại đặc sản mới xuất hiện và ẩm thực miền Tây ngày càng đa dạng, trái bần vẫn giữ vị trí riêng trong lòng người dân và du khách. Loại quả mộc mạc này tiếp tục góp mặt trong các chợ quê, các món ăn dân dã và cả những câu chuyện truyền đời. Bần không chỉ là một thứ quả sinh ra từ thiên nhiên mà còn là biểu tượng của vùng đất trù phú, là tinh hoa của nền văn hóa sông nước và là niềm tự hào của người miền Tây. Trải nghiệm trái bần chính là khám phá chiều sâu của ẩm thực đồng bằng sông Cửu Long, nơi mỗi món ăn đều gắn với một câu chuyện, một ký ức, một nếp sống đã tồn tại qua nhiều thế hệ.
