Vị chua đặc trưng, kèm chút chát nhẹ lạ miệng, đã làm nên thương hiệu cho loại quả này.
Giữa bạt ngàn sản vật phong phú của núi rừng Tây Bắc, có một loại quả mọc hoang dại ven suối, sở hữu hương vị chua chát độc đáo, khiến bao người lữ khách phải tìm kiếm. Đó chính là quả Sổ (danh pháp khoa học Dillenia indica L.), một đặc sản không phô trương nhưng đã trở thành biểu tượng ẩm thực và dược liệu quý giá của vùng núi phía Bắc Việt Nam.
Cây sổ, hay còn được gọi bằng những cái tên thân thuộc như sổ bà, thiều biêu, và đặc biệt là “ma sản” trong tiếng Thái, vốn là một loài cây rừng ít được chú ý trước đây. Sự đặc biệt của nó không chỉ nằm ở hương vị, mà còn ở chính cái tên và hình dáng bề ngoài không lẫn vào đâu được. Sổ thuộc nhóm cây thân gỗ lớn, có thể đạt chiều cao ấn tượng từ 15 đến 20 mét. Thân cây mang vẻ ngoài xù xì, gân guốc, với những vết sẹo lá hình lưỡi liềm in hằn, minh chứng cho sự trường tồn qua năm tháng khắc nghiệt của núi rừng.
Loài cây này phân bố rộng rãi ở một số quốc gia châu Á như Nam Trung Quốc, Ấn Độ, Malaysia. Tại Việt Nam, sổ tập trung chủ yếu tại các tỉnh vùng núi phía Bắc, nơi có điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng lý tưởng, đặc biệt là Bắc Kạn, Cao Bằng, Thái Nguyên, Lạng Sơn, và Hòa Bình. Sổ có tập tính mọc hoang dại, ưa thích môi trường dọc theo bờ sông, bờ suối, và khe nước, nơi có độ ẩm cao, càng làm tăng thêm vẻ mộc mạc, gần gũi với thiên nhiên.
Sổ gây ấn tượng mạnh mẽ với cấu tạo thực vật khá tinh tế. Lá cây to, có hình bầu dục với hai đầu nhọn, mép lá khía răng cưa rất đều đặn, một chi tiết sinh học đẹp mắt. Phiến lá dài từ 13 đến 30 cm, rộng từ 5 đến 10 cm, với từ 15 đến 23 đôi gân nổi rõ ở mặt dưới. Điều này giúp lá sổ không chỉ đóng vai trò quang hợp mà còn được thu hái để sử dụng làm thuốc. Hoa sổ cũng rất đặc biệt, to, mọc đơn độc ở kẽ lá, đường kính có thể lên tới 10 cm, mang vẻ đẹp thuần khiết giữa rừng xanh.
Chu kỳ sinh trưởng của sổ cũng tuân theo nhịp điệu của đất trời. Cây ra hoa vào khoảng tháng Ba đến tháng Năm, và mùa quả bắt đầu rộ lên từ tháng Tám đến tháng Mười hằng năm. Quả sổ có hình cầu lớn, đường kính thường đạt 10 cm hoặc hơn. Tuy nhiên, phần được dùng để ăn không phải là ruột quả, mà chính là phần đài hoa đã tồn tại, phát triển và mọng nước lên. Phần đài dày này có vị chua thanh mát, được người dân ví như chanh, tạo nên sự khác biệt hoàn toàn với các loại quả khác. Với màu xanh khi còn non và hơi vàng khi chín, quả sổ sai trĩu cành, cung cấp nguồn thực phẩm và dược liệu dồi dào cho người dân bản địa.
Trong ẩm thực Tây Bắc, quả sổ chiếm một vị trí không thể thay thế. Vị chua đặc trưng, kèm chút chát nhẹ lạ miệng, đã làm nên thương hiệu cho loại quả này. Với những người đã từng nếm thử, chỉ cần nghĩ đến hương vị ấy, tuyến nước bọt dường như đã hoạt động mạnh mẽ, gợi lên cảm giác thèm thuồng khó tả.
Cách thưởng thức phổ biến và nguyên bản nhất là ăn tươi, chấm với muối ớt. Vị chua gắt của sổ, hòa quyện với vị cay mặn của muối ớt, tạo nên một trải nghiệm ẩm thực bùng nổ, đánh thức mọi giác quan. Ngoài ra, sổ còn là nguyên liệu không thể thiếu trong nhiều món ăn dân dã nhưng đậm đà bản sắc. Nó được dùng để nấu canh chua, nấu canh cá, giúp cân bằng vị giác và tăng thêm hương thơm tự nhiên cho món ăn. Thậm chí, nhiều nơi còn sáng tạo hơn khi dùng sổ để làm mứt hoặc pha chế thành nước giải khát thanh mát.
Nói đến sổ, không thể không nhắc đến một món ăn đã đi vào câu ca dao của người Thái: “Vịt già om trái sổ, ăn ngon bỏ quên đời”. Món Vịt om sổ nổi tiếng này là đỉnh cao của sự kết hợp tinh tế giữa vị béo ngậy của thịt vịt và vị chua thanh, đặc trưng không lẫn vào đâu được của quả sổ. Nước dùng của món này chỉ sền sệt, vừa đủ để chắt ra, rưới lên bát cơm trắng nóng hổi. Sự hòa quyện của vị béo mỡ vịt và vị chua dịu của sổ không chỉ làm hạt cơm dẻo quen thuộc trở nên lạ miệng, mà còn giúp món ăn không bị ngấy, tạo nên một cảm giác ngon miệng đến mức "quên đời". Cái vị chua của sổ trong món om này là độc nhất, không giống vị chua của chanh, me, hay sấu, mà nó đặc biệt và khác biệt hoàn toàn, mang theo cái hồn của núi rừng.
Không chỉ có giá trị về mặt ẩm thực, cây sổ còn được biết đến là một vị thuốc dân gian quý giá. Người dân bản địa thường thu hái lá sổ quanh năm để làm thuốc. Lá sổ có thể được dùng tươi, phơi hoặc sấy khô, thậm chí sao cho khô thơm để bảo quản và sử dụng lâu dài.
Trong Đông y dân gian, lá sổ được ghi nhận có nhiều công dụng chữa bệnh. Nó thường được dùng để giải độc, chữa ho, sốt, và điều trị chứng đầy bụng, khó tiêu. Điều này cho thấy sự đa năng của cây sổ, không chỉ nuôi dưỡng cơ thể bằng hương vị độc đáo, mà còn góp phần bảo vệ sức khỏe cho người dân vùng núi.
Mặc dù là một đặc sản quen thuộc của núi rừng Tây Bắc, việc tìm mua quả sổ ở các thành phố lớn lại không hề dễ dàng. Sự phân bố tự nhiên và tính mùa vụ đã giới hạn nguồn cung của loại quả này. Người tiêu dùng muốn thưởng thức quả sổ thường phải tìm mua qua các kênh online, liên hệ trực tiếp với các mối hàng lấy từ Tây Bắc.
Hiện tại, giá bán của quả sổ trên thị trường dao động trong khoảng từ 60.000 đến 70.000 đồng mỗi kilogram. Chính sự khó khăn trong việc tìm kiếm đã khiến quả sổ trở thành một món quà quý, một hương vị được săn lùng, thể hiện sự khao khát kết nối với những sản vật nguyên bản, mộc mạc của núi rừng Việt Nam.
Quả sổ không chỉ là một loại trái cây, một nguyên liệu nấu ăn, mà còn là một câu chuyện về sự giao hòa giữa thiên nhiên và con người Tây Bắc. Nó mang trong mình hương vị chua chát lạ lùng, gợi lên cảm xúc thật, sâu sắc về một vùng đất giàu bản sắc văn hóa và ẩm thực. Chính sự không phô trương này đã tạo nên một đặc sản đích thực, âm thầm chiếm lĩnh trái tim của những tín đồ ẩm thực đang tìm kiếm những trải nghiệm độc đáo.
