Trước kia, chòi mòi chỉ được biết đến trong phạm vi các buôn làng Tây Nguyên. Tuy nhiên, trong vài năm gần đây, xu hướng tìm kiếm "đặc sản rừng" của người tiêu dùng thành thị tăng mạnh, khiến loại trái này trở thành mặt hàng được quan tâm.
Giữa hệ sinh thái phong phú của núi rừng Tây Nguyên, chòi mòi (hay còn gọi là chồi mồi, cơm nguội, chua mòi, chóp mòi…) là một trong những loại quả được người bản địa biết đến từ lâu. Đây là loài cây mọc tự nhiên tại khu vực Tây Nguyên, nhưng tập trung nhiều nhất tại Gia Lai, Đắk Lắk và Đắk Nông. Riêng tại Gia Lai, chòi mòi từng xuất hiện rất phổ biến ở ngoại thành Pleiku như Gào, Ia Kênh, Biển Hồ. Tuy nhiên, sự phát triển đô thị trong những năm gần đây khiến các khu rừng bị thu hẹp, dẫn đến việc tìm thấy chòi mòi trong tự nhiên ngày càng khó hơn.
Chòi mòi thuộc nhóm cây thân gỗ nhỏ, chiều cao có thể vượt quá 10 m, phân cành nhiều. Lá cây có dạng bầu dục, mặt trên trơn, mặt dưới phủ lớp lông mịn, lá non thường được người dân địa phương sử dụng để ăn sống hoặc nấu canh. Trái chòi mòi có kích thước nhỏ, mọc thành chùm dày tạo thành mảng màu rất bắt mắt trên nền lá xanh. Tùy vào độ chín, quả thay đổi từ xanh sang hồng đỏ và cuối cùng chuyển màu tím đen. Quả chín có vị chua nhẹ, ngọt thanh, dễ ăn và thường được xem như món quà dân dã của núi rừng Tây Nguyên.
Theo ghi nhận, hoa chòi mòi nở từ tháng 3 đến tháng 6. Sau đó cây đậu quả và cho thu hoạch rải rác nhiều tháng trong năm, nhưng mùa chín rộ nhất thường rơi vào tháng 7. Khi trái đạt độ chín, người dân chỉ cần hái hoặc lắc nhẹ là những chùm quả đủ màu rơi xuống. Với chén muối ớt đơn giản, trái chòi mòi trở thành món ăn vặt quen thuộc của người dân bản địa, đặc biệt là trẻ em vùng núi trước đây.
Trước kia, chòi mòi chỉ được biết đến trong phạm vi các buôn làng Tây Nguyên. Tuy nhiên, trong vài năm gần đây, xu hướng tìm kiếm "đặc sản rừng" của người tiêu dùng thành thị tăng mạnh, khiến loại trái này trở thành mặt hàng được quan tâm. Nhiều tiểu thương tại Gia Lai, Đắk Lắk cho biết chòi mòi được rao bán trên các tuyến đường và chợ online với giá dao động khoảng 50.000 đồng/kg. Chính sự lạ miệng, màu sắc hấp dẫn và nguồn gốc thiên nhiên đã giúp chòi mòi nhanh chóng được người thành phố chú ý.
Quả chòi mòi có nhiều cách sử dụng. Trái non có vị chua đậm hơn, thường được ăn kèm rau ghém để tăng hương vị cho các món luộc hoặc món gỏi. Quả già và chín được dùng như trái cây rừng, hoặc xóc muối ớt – cách ăn phổ biến nhất. Ngoài ra, người dân tại một số khu vực còn dùng chòi mòi để nấu canh chua, tạo vị thanh mát đặc trưng. Theo kinh nghiệm dân gian, loại quả này có tác dụng hỗ trợ giảm ho, giảm tình trạng viêm phổi nhẹ và làm dịu cổ họng.
Không dừng lại ở dạng tươi, chòi mòi còn được chế biến thành các dạng sản phẩm như mứt hoặc nước uống thảo dược. Trong số đó, rượu chòi mòi – đặc sản của đồng bào Bana tại Kon Tum – được xem là thức uống mang giá trị văn hóa độc đáo. Rượu được chế biến theo phương pháp lên men truyền thống, sử dụng quả chòi mòi kết hợp với men rượu đặc hữu của đồng bào. Khác với rượu cần Tây Nguyên vốn nổi tiếng bởi mùi thơm nồng của men lá, rượu chòi mòi có hương vị gần gũi hơn nhưng vẫn đậm đà và mang dấu ấn vùng cao.
Để hoàn thiện một mẻ rượu, người Bana mất khoảng hai năm ủ. Trong thời gian này, các ché rượu không được chôn dưới đất mà đặt tại nơi kín gió, tránh ánh sáng trực tiếp. Rượu lên men dần theo thời gian, tạo ra màu nâu sậm và hương thơm đặc trưng. Khi mở nắp ché, mùi rượu lan tỏa khắp không gian, cho thấy sự hoà quyện của vị trái chòi mòi và men truyền thống.
Rượu chòi mòi được xem là thức uống quý, thường dùng tiếp đãi khách trong các dịp quan trọng. Hương vị của rượu không quá gắt, không gây nóng ruột hay đau đầu nên phù hợp với cả nam và nữ. Người địa phương cho biết rượu có tính ấm, giúp cơ thể thư giãn, đặc biệt trong những ngày se lạnh ở núi rừng.
Theo phân tích dinh dưỡng, chòi mòi chứa lượng vitamin C tự nhiên dồi dào, cùng với chất chống oxy hóa và các khoáng chất như kali, canxi và magie. Những dưỡng chất này góp phần tăng cường hệ miễn dịch, hỗ trợ chống viêm, bảo vệ tế bào và có lợi cho sức khỏe tim mạch. Nhờ đó, chòi mòi không chỉ là loại quả ăn chơi mà còn mang giá trị dinh dưỡng đáng chú ý.
Mặc dù được ưa chuộng trở lại, nguồn chòi mòi tự nhiên đang có xu hướng giảm do mất rừng và diện tích sinh trưởng bị thu hẹp. Nhiều người dân bản địa mong muốn loại cây này được nghiên cứu, bảo tồn và trồng xen trong các khu rừng phòng hộ hoặc vườn hộ gia đình. Việc phát triển chòi mòi không chỉ góp phần giữ gìn hệ sinh thái bản địa mà còn có thể trở thành hướng đi kinh tế cho các vùng cao Tây Nguyên thông qua khai thác bền vững.
Hiện nay, một số hộ dân đã thu hái và bán quả theo mùa, tạo nguồn thu nhập đáng kể. Nếu được quy hoạch và phát triển thành sản phẩm OCOP hoặc đặc sản vùng miền, chòi mòi có thể trở thành điểm nhấn mới trên bản đồ du lịch ẩm thực Tây Nguyên.
Từ loại quả dân dã chỉ có trong rừng, chòi mòi đã trở thành sản vật được khách thành thị tìm mua, đồng thời mang theo cả câu chuyện về hệ sinh thái, văn hóa và sinh hoạt của người Tây Nguyên. Việc bảo tồn cây chòi mòi không chỉ gìn giữ một đặc sản mà còn góp phần bảo tồn sự đa dạng sinh học và bản sắc của vùng đất đại ngàn.
