Đây lại là loại quả gắn bó mật thiết với tuổi thơ của nhiều thế hệ ở vùng Tây Nam Bộ: trái cám, một đặc sản rừng từng xuất hiện phổ biến ở các vùng sông nước nhưng ngày càng trở nên hiếm hoi.
Trong bức tranh đa dạng các loại cây trái bản địa của Việt Nam, có một loài quả mang hương vị thơm ngọt đặc trưng nhưng lại vô cùng xa lạ đối với phần lớn cư dân đô thị. Đây lại là loại quả gắn bó mật thiết với tuổi thơ của nhiều thế hệ ở vùng Tây Nam Bộ: trái cám, một đặc sản rừng từng xuất hiện phổ biến ở các vùng sông nước nhưng ngày càng trở nên hiếm hoi.
Theo các tài liệu thực vật học, cây cám mang tên khoa học Parinari annamensis (Hance) J.E. Vidal, thuộc bộ Sơ ri (Malpighiales). Loài cây này thường mọc ở các khu rừng thường xanh thưa, ở độ cao dưới 800 m, ưa những khu vực đất cát hoặc đất pha đá ẩm. Cây phân bố tự nhiên tại nhiều quốc gia Đông Nam Á như Việt Nam, Lào, Campuchia và Thái Lan. Riêng ở Việt Nam, cây cám xuất hiện chủ yếu tại các vùng gần sông rạch ở miền Tây Nam Bộ và khu vực đồng bằng sông Cửu Long. Đây là loài thân gỗ trung bình đến lớn, có thể cao từ 15 đến 30 m, đường kính thân đạt 30–60 cm. Hoa của cây có màu trắng, mọc thành chùm kép ở ngọn, phủ đầy lớp lông mịn màu vàng hoe trông rất đặc trưng.
Điểm gây ấn tượng nhất chính là quả. Trái cám thường có dạng hình trứng hoặc gần hình cầu, kích thước khoảng 3–4 cm, vỏ ngoài dày, bề mặt phủ nhiều vảy xám bạc cùng những lỗ bì nhỏ. Khi bổ ra, phần nhân bên trong hiện rõ hình thù giống con cá, với các lớp vảy được xếp đều, tạo cảm giác lạ mắt. Chính đặc điểm này khiến ở một số địa phương, người dân còn gọi trái cám bằng cái tên dân dã là “trái cá”.
Cây cám cho trái nhiều hơn theo độ tuổi của cây; cây càng già, càng to thì trái càng sai. Thời điểm trái chín rộ thường kéo dài từ tháng 10 âm lịch đến khoảng sau Tết Nguyên đán. Khi chín, quả tỏa ra mùi thơm nhẹ, dễ nhận biết giữa những khu rừng ven sông.
Với người dân miền Tây, trái cám là một phần ký ức khó quên. Nhiều người kể rằng ngày trước, loại cây này thường mọc ở ven sông, nơi có nhiều cây lớn để thân cám leo bám. Muốn hái được trái phải trèo lên những thân cây cao hoặc dùng sào khều xuống. Trẻ con trong xóm mỗi khi đến mùa đều rủ nhau đi hái cám, rồi tụ tập ngay dưới gốc dùng đá đập bỏ lớp vỏ cứng để ăn phần nhân màu trắng ngọt mát bên trong. Lúc non, nhân trái cám có màu trắng, khi chín chuyển sang màu ngà, ăn bùi và có hương thơm nhẹ.
Tuy nhiên, hiện nay cây cám đã không còn phổ biến như trước. Rừng tự nhiên thu hẹp, môi trường sinh trưởng thay đổi khiến số lượng cây cám giảm đáng kể. Ở nhiều nơi, muốn tìm mua trái cám cũng không dễ dàng. Bà con sống gần các vùng rừng vẫn giữ thói quen vào rừng hái trái khi đến mùa, mang về bán ở những chợ quê hoặc gom lại gửi lên thành phố, nhưng sản lượng không nhiều. Giá bán tại chợ nông thôn dao động khoảng 30.000 đồng mỗi ký, song vẫn phụ thuộc vào từng ngày vì không phải lúc nào cũng có hàng.
Ngoài việc ăn trực tiếp phần nhân, người dân miền Tây còn sáng tạo ra nhiều cách chế biến khác nhau. Phần nhân có thể được dầm với đường và đá thành món giải khát dân dã, giúp cơ thể thanh nhiệt trong những ngày nóng bức. Một số hộ gia đình còn ngâm rượu trái cám. Rượu cám được xem là loại rượu quý, thường dùng để đãi khách hoặc xuất hiện trong các dịp quan trọng của gia đình. Trái cám non cũng được tận dụng bằng cách thái nhỏ, phơi khô để làm dược liệu. Theo kinh nghiệm dân gian, phần quả non phơi khô có tác dụng hỗ trợ tiêu hóa và trị tiêu chảy.
Không chỉ có giá trị ẩm thực, các bộ phận khác của cây cám cũng được khai thác cho nhiều mục đích. Hạt của quả cám chứa lượng dầu lớn và được xem là nguồn nguyên liệu tự nhiên có giá trị trong ngành mỹ phẩm, đặc biệt dùng để sản xuất xà phòng cao cấp. Một số thông tin ghi nhận rằng hoa của cây cám tỏa mùi thơm rất dễ chịu, tương tự như hương hoa lan, và có thể được sử dụng như một loại thảo dược hỗ trợ điều trị một số bệnh theo phương pháp dân gian.
Bên cạnh giá trị truyền thống, thời gian gần đây trái cám bắt đầu thu hút sự quan tâm trên các diễn đàn về cây cảnh. Nhiều người tìm hiểu cách trồng cây cám tại nhà để làm cảnh, lấy bóng mát hoặc đơn giản là muốn sở hữu loại trái đặc sản gắn với tuổi thơ của nhiều thế hệ miền Tây. Điều kiện trồng cây cám tương đối đơn giản: có thể trồng trong vườn hoặc trên sân thượng với lượng ánh sáng vừa phải, tưới nước thường xuyên. Cây thuộc nhóm sinh trưởng tự nhiên nên hấp thụ dinh dưỡng từ đất, nước, ánh nắng và vi sinh vật trong môi trường, vì vậy khá dễ sống và cho trái nếu chăm sóc đúng cách.
