Tọa lạc tại cửa sông Roòn, chợ Cảnh Dương (xã Cảnh Dương, huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình) là một di sản văn hóa độc đáo với lịch sử hơn 380 năm.
Khi những ánh sao còn le lói trên bầu trời, chợ Cảnh Dương đã bừng tỉnh trong tiếng động cơ thuyền vọng vào từ phía biển. Hơn 380 năm qua, phiên chợ ven sông Roòn vẫn diễn ra theo nhịp điệu ấy, trở thành "hồn cốt" của cộng đồng ngư dân và là minh chứng sống động cho di sản văn hóa biển Quảng Bình.
Một chuyến ghé thăm chợ Cảnh Dương thuộc xã Cảnh Dương, huyện Quảng Trạch từ lúc 3 giờ sáng cho thấy sự sôi động đáng kinh ngạc của khu chợ truyền thống này. Đây không chỉ là nơi trao đổi, mua bán thông thường mà còn là không gian văn hóa đặc sắc, nơi hội tụ và bảo tồn những giá trị của làng biển cổ hơn ba thế kỷ.
Buổi chợ bắt đầu từ tiếng sóng
Tọa lạc tại cửa sông Roòn, nơi dòng nước ngọt hòa quyện với biển Đông, chợ Cảnh Dương nằm cách trung tâm thành phố Đồng Hới khoảng 50km về phía Bắc. Vị trí đắc địa này đã biến nơi đây thành điểm trung chuyển hải sản quan trọng của cả vùng, kết nối ngư dân địa phương với thương lái từ nhiều tỉnh thành miền Trung.
Từ 3 giờ sáng, khi những thuyền đánh cá đầu tiên cập bến, chợ bắt đầu nhộn nhịp và thường kết thúc trước 8 giờ sáng. Đó là nhịp sống hàng ngày của cư dân Cảnh Dương từ bao đời nay.
Về kiến trúc, chợ mang đậm nét mộc mạc đặc trưng của làng chài với những dãy quán lợp mái tôn, được dựng tạm bên bờ biển. Điểm nhấn độc đáo là những ngôi nhà cổ bằng đá ong xen kẽ – một di sản kiến trúc hiếm có của vùng duyên hải miền Trung.
Khu vực chợ được phân chia một cách hợp lý thành hai khu chính: khu bán hải sản tươi sống gần bến thuyền, nơi ngư dân cập bến sau mỗi chuyến ra khơi; và khu ẩm thực cùng đặc sản chuyên bày bán các món ăn chế biến tại chỗ và sản phẩm lên men như mắm, khô.
Hành trình lịch sử hơn ba thế kỷ
Chợ Cảnh Dương có lịch sử gắn liền với sự hình thành của làng biển Cảnh Dương vào năm Quý Mùi (1643) dưới thời Lê Trung Hưng. Ban đầu, đây chỉ là nơi trao đổi nhỏ giữa các hộ ngư dân, sau đó dần phát triển thành trung tâm buôn bán sầm uất nhờ vị trí giao thương thuận lợi.
Đặc biệt, vào thế kỷ XVII–XVIII, chợ Cảnh Dương trở thành nơi cung cấp mắm Hàm Hương – một đặc sản được sử dụng để tiến Vua triều Hậu Lê. Theo các ghi chép lịch sử, mỗi năm dân làng phải nộp 400 chĩnh mắm làm từ cá Long Chính (hay còn gọi là cá Hàm Hương) – một loài cá nhỏ chỉ xuất hiện ở vùng biển cửa Roòn. Chính điều này đã đưa tên tuổi của Cảnh Dương vào sử sách như một làng nghề truyền thống nổi tiếng với sản phẩm độc đáo.
Đến nay, dù quy mô chợ đã được mở rộng đáng kể, hoạt động buôn bán vẫn giữ nguyên nét truyền thống, thể hiện sự tôn trọng đối với lịch sử và văn hóa lâu đời của làng biển này.
Đầy ắp hải sản tươi ngon
Chợ Cảnh Dương nổi tiếng với đa dạng các loại hải sản tươi sống được đánh bắt tại vùng biển lộng địa phương. Khách tham quan có thể dễ dàng tìm thấy cá mú với thịt trắng, dai và ngọt (có giá từ 350.000 đến 450.000 VND/kg); mực ống được đánh giá có độ tươi và vị ngọt vượt trội nhờ nguồn nước biển sạch (khoảng 150.000 đến 250.000 VND/kg); hay tôm hùm baby với kích thước nhỏ, thích hợp để nướng muối ớt (dao động từ 500.000 đến 700.000 VND/kg).
Bên cạnh hải sản tươi sống, các đặc sản chế biến tại chợ cũng là điểm nhấn không thể bỏ qua. Nổi bật nhất là mắm Hàm Hương – được làm từ cá Long Chính ủ với muối biển theo công thức gia truyền, tạo nên vị mặn dịu và hương thơm đặc trưng khó tìm thấy ở nơi khác. Sản phẩm này từng được dùng để tiến Vua, nay được bán với giá từ 200.000 đến 300.000 VND cho mỗi chai 500ml.
Khô cá đuối phơi khô tự nhiên, thường được dùng để nấu canh chua hoặc nướng, có giá khoảng 150.000 VND/kg, cũng là một đặc sản được nhiều du khách tìm mua. Ngoài ra, nước mắm cốt chế biến từ cá cơm than với độ đạm cao (40°N) có giá 50.000 VND/lít cũng là sản phẩm tiêu biểu của chợ.
Văn hóa độc đáo giữa chợ làng biển
Điểm đặc biệt của chợ Cảnh Dương so với nhiều chợ cá khác là vai trò chủ đạo của phụ nữ trong hoạt động mua bán. Từ khâu phân loại, định giá đến thương lượng, những người phụ nữ Cảnh Dương thể hiện sự khéo léo và quyết đoán – kết quả của truyền thống "đàn ông đi biển, đàn bà giữ chợ" có từ hàng thế kỷ qua.
Chợ Cảnh Dương còn gắn liền với hát ru Cảnh Dương – một di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Điểm độc đáo của nghệ thuật dân gian này là không chỉ do phụ nữ thể hiện mà còn có sự tham gia của nam giới, với lời ca phản ánh đời sống lao động và tình yêu biển cả sâu đậm.
Hàng năm, vào dịp Lễ hội Cầu Ngư (tổ chức vào tháng 3 âm lịch), chợ trở thành trung tâm của các hoạt động văn hóa đặc sắc như thi đấu ghe thuyền truyền thống, triển lãm công cụ đánh bắt cổ, và biểu diễn hát ru cùng múa bả trạo – những hoạt động góp phần bảo tồn bản sắc văn hóa biển độc đáo của vùng đất này.
Kinh nghiệm tham quan và mua sắm
Đối với du khách muốn trải nghiệm trọn vẹn không khí chợ Cảnh Dương, thời điểm lý tưởng là từ 3 giờ đến 5 giờ sáng – khi các thuyền đánh cá cập bến, du khách có thể chọn mua hải sản tươi nhất. Hoặc từ 6 giờ đến 7 giờ sáng – giai đoạn giảm giá cuối phiên, thích hợp để mua với số lượng lớn.
Một số mẹo đàm phán khi mua sắm tại chợ: nếu mua sỉ (từ 5 kg trở lên), giá có thể giảm từ 10% đến 15%. Ví dụ, mực với giá niêm yết 250.000 VND/kg có thể còn 210.000 VND nếu mua 10 kg. Đối với việc kiểm tra chất lượng sản phẩm, đặc biệt là mắm Hàm Hương, sản phẩm chuẩn thường có màu nâu cánh gián, mùi thơm dịu, và không vón cục.
Về mặt văn hóa, du khách nên lưu ý một số điểm khi tham quan chợ: nên mặc trang phục gọn gàng, tránh trang phục quá hở do ảnh hưởng của phong tục địa phương; trong giao tiếp, nên dùng từ ngữ lịch sự và tránh mặc cả quá gay gắt, đặc biệt khi phần lớn người bán là phụ nữ lớn tuổi.
Di sản sống cần được bảo tồn
Theo báo cáo của UBND xã Cảnh Dương (2025), sản lượng đánh bắt trong những năm gần đây đã giảm đáng kể, cụ thể là giảm 30% so với năm 2010. Nguyên nhân chính được chỉ ra là do ô nhiễm môi trường và tình trạng khai thác quá mức. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến nguồn cung của chợ và đe dọa sinh kế truyền thống của cộng đồng ngư dân.
Để thích ứng với tình hình mới, chính quyền địa phương đã triển khai dự án "Chợ Cảnh Dương – Điểm đến di sản" với nhiều hoạt động thiết thực như tổ chức tour tham quan chợ sáng kết hợp trải nghiệm làm mắm; xây dựng khu trưng bày công cụ đánh bắt cổ; và đào tạo đội ngũ hướng dẫn viên bản địa thông thạo ngoại ngữ như tiếng Anh và tiếng Pháp.
Việc phát triển du lịch gắn với bảo tồn văn hóa chợ truyền thống được xem là hướng đi bền vững, giúp cộng đồng địa phương duy trì sinh kế trong bối cảnh nguồn lợi thủy sản suy giảm, đồng thời giới thiệu những giá trị văn hóa độc đáo của làng biển Cảnh Dương đến với du khách trong và ngoài nước.
Chợ Cảnh Dương không chỉ đơn thuần là không gian kinh tế mà còn là nơi lưu giữ về văn hóa làng biển Quảng Bình. Từ hương vị đậm đà của mắm Hàm Hương đến điệu hát ru ngân nga giữa phiên chợ sớm, mỗi yếu tố ở đây đều thấm đẫm tinh thần lao động và sức sáng tạo của người dân miền biển.
Với lịch sử hơn 380 năm, chợ Cảnh Dương xứng đáng được xem là một di sản văn hóa quý giá của Quảng Bình nói riêng và của vùng duyên hải miền Trung nói chung – nơi không chỉ lưu giữ những giá trị vật chất mà còn là chốn hội tụ của tinh thần, bản sắc và linh hồn làng biển Việt Nam.
