Thanh Hóa, mảnh đất địa linh nhân kiệt, không chỉ nổi tiếng với những danh lam thắng cảnh hùng vĩ mà còn níu chân du khách bởi vô vàn đặc sản ẩm thực độc đáo. Trong số đó, có một cái tên nghe khá "dữ dằn" nhưng lại là món ăn gây thương nhớ cho biết bao người con xứ Thanh và du khách phương xa: con lư hay còn gọi là con bà chằn.
Người dân địa phương vẫn thường truyền tai nhau câu nói: "Không ăn lư, hư một đời" để nói về sức hấp dẫn khó cưỡng của loài đặc sản này. Với mức giá có thể lên tới 160.000 VNĐ/kg cho loại đã làm sạch, con Lư không chỉ là một món ăn dân dã mà còn là biểu tượng của sự trù phú và bản sắc ẩm thực riêng biệt của vùng đất Thanh Hóa.
Con lư, hay còn được biết đến với cái tên dân dã hơn là con bà chằn hay con xù xì, là một loài nhuyễn thể không có vỏ cứng bên ngoài. Thoạt nhìn, con lư có vẻ ngoài khá đặc biệt, tựa như một con rùa nhỏ với phần bụng màu vàng và lưng màu nâu đất. Lớp da xù xì, sần sùi cùng khả năng tiết ra chất nhờn bao quanh cơ thể là đặc điểm nhận dạng rõ nét của chúng. Kích thước của con bà chằn cũng khá đa dạng, từ những con nhỏ chỉ bằng ngón chân cái đến những con to bằng quả trứng vịt, tùy thuộc vào môi trường sống và độ tuổi.
Con lư phân bố chủ yếu ở những vùng có sông nước lợ đi qua tại Thanh Hóa, điển hình là các huyện Hoằng Hóa, Hậu Lộc, Quảng Xương và Nga Sơn. Chúng thường chọn những ngòi nước, bãi cỏ năn, cỏ lác, bãi bùn mép sông làm nơi cư ngụ lý tưởng.
Đặc biệt, con bà chằn được tìm thấy nhiều và có chất lượng ngon nhất ở các khu vực như Thuần Lộc, Văn Lộc (Hậu Lộc), Nga Thái, Nga Điền, Nga An (Nga Sơn), Quảng Nham, Quảng Thạch (Quảng Xương). Tuy nhiên, nếu nhắc đến "thủ phủ" của con lư ngon nhất, không thể không kể đến bãi Bút sông Đằng. Đây là một vùng bãi lớn, giàu phù sa, nơi nước lợ và nước mặn giao thoa trước khi đổ ra cửa Lạch Trường, tạo nên một môi trường sống lý tưởng, giúp con lư có hương vị đặc trưng, khó quên.
Màu sắc của con bà chằn thường hòa lẫn với màu đất vùng bãi sông, giúp chúng dễ dàng ngụy trang. Ban ngày, chúng thường ẩn mình dưới lớp cỏ, trong kẽ đất, vết chân trâu bò hoặc chân người để tránh bị phát hiện. Chỉ khi màn đêm buông xuống, triều rút, con lư mới bò ra kiếm ăn. Đặc biệt, vào những ngày trời động mưa hay sau cơn mưa, số lượng con lư bò ra ngoài tìm thức ăn càng nhiều, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân địa phương khai thác.
Mặc dù là món ăn dân dã, việc chế biến con lư lại đòi hỏi sự tỉ mỉ và công phu. Ngay cả khi đã bắt về, con lư vẫn có thể sống được trong khoảng hai tuần, tạo điều kiện thuận lợi cho việc vận chuyển và bảo quản.
Tuy nhiên, công đoạn làm sạch con bà chằn là thách thức lớn nhất. Do chúng thường vùi sâu dưới lớp bùn lầy và tiết ra một lớp chất nhờn dày để bảo vệ cơ thể, việc làm sạch đòi hỏi nhiều thời gian và kỹ thuật. Người dân thường cho lư vào rổ cùng với cát, tro bếp và vôi tôi, sau đó chà xát thật mạnh để loại bỏ hoàn toàn lớp nhớt. Quá trình này tiếp diễn cho đến khi thân con lư chuyển sang màu mỡ gà. Sau đó, chúng được rửa sạch bằng nước muối và làm sạch ruột trước khi sẵn sàng cho công đoạn chế biến.
Từ con lư, người dân Thanh Hóa đã sáng tạo nên nhiều món đặc sản hấp dẫn, làm phong phú thêm bản đồ ẩm thực địa phương. Các món ăn phổ biến bao gồm lư hấp chấm mắm gừng, lư xào chua ngọt và lư xào sả ớt. Trong đó, lư hấp chấm mắm gừng được xem là cách chế biến giữ trọn vẹn hương vị tự nhiên, thơm ngon và béo ngậy nhất của con lư tươi. Đối với lư đã bảo quản tủ đá, các món xào thường được ưu tiên hơn để đảm bảo độ tươi ngon và dai giòn của thịt.
Ngày nay, các món ăn từ con lư không chỉ dừng lại ở mâm cơm gia đình mà còn được nhiều nhà hàng, quán ăn tại Thanh Hóa đưa vào thực đơn chính. Sự độc đáo và hương vị hấp dẫn của chúng đã thu hút đông đảo du khách, biến con lư trở thành một trong những đặc sản không thể bỏ qua khi đến với xứ Thanh.
Con bà chằn ở bãi Bút sông Đằng luôn được đánh giá cao và xem là đặc sản quý hiếm. Mặc dù trước đây là món ăn dân dã, phổ biến, nhưng không phải ai cũng có cơ hội thưởng thức. Con lư chỉ xuất hiện ở những vùng có sông nước lợ và đặc biệt là vào mùa hè. Thậm chí, không phải năm nào cũng có lư nhiều, bởi nếu mưa lớn, nước lũ đổ về nhiều, loài thủy sản này có thể không xuất hiện hoặc xuất hiện rất ít.
Điều này càng khẳng định giá trị của con lư như một món quà mà thiên nhiên ưu ái ban tặng cho cư dân vùng cửa sông. Dù đi đâu, ở đâu, hương vị của con lư bãi Bút vẫn luôn gợi nhớ về quê hương, về những bữa cơm ấm áp và giản dị của xứ Thanh.
Ngoài Thanh Hóa, con lư cũng có mặt ở một số tỉnh miền Tây Nam Bộ, nhưng số lượng không nhiều và đặc điểm sinh sống cũng có phần khác biệt. Tại miền Tây, chúng thường tập trung ở các khu rừng ngập mặn, bám vào cây đước, vùi mình trong bùn hoặc thậm chí leo lên lá cây.
Sự khác biệt về môi trường sống và điều kiện tự nhiên có thể ảnh hưởng đến hương vị và đặc tính của con lư ở mỗi vùng miền. Chính vì vậy, con lư Thanh Hóa, đặc biệt là lư bãi Bút sông Đằng, vẫn giữ vị thế độc tôn trong lòng những người sành ăn.
Trên thị trường hiện nay, con lư chưa làm sạch có giá khoảng 40.000 VNĐ/kg. Tuy nhiên, để tiết kiệm thời gian và công sức chế biến, nhiều người lựa chọn mua loại đã được làm sạch với giá cao hơn, lên tới 160.000 VNĐ/kg. Mức giá này phản ánh phần nào sự độc đáo, giá trị dinh dưỡng và công phu trong quá trình khai thác, chế biến loài đặc sản "dữ dằn" này.
Con lư không chỉ là một món ăn, mà còn là một phần của văn hóa, là ký ức về tuổi thơ và những bữa cơm dân dã của người dân Thanh Hóa. Khám phá con lư chính là khám phá một nét đẹp ẩm thực giản dị nhưng đầy cuốn hút của mảnh đất này.
