Là “báu vật” ở miền Tây Nam Bộ, quanh năm chỉ thu hoạch một mùa, củ lùn - món ăn tên lạ hoắc nhưng lại gắn liền với tuổi thơ của nhiều thế hệ ở vùng đất sông nước trù phú.
Củ lùn, còn được dân gian gọi với những cái tên khác như củ năng tàu hay củ sâm lùn, là một loại thực vật mọc thành bụi, cao khoảng 1 mét. Lá của cây có chiều dài từ 20 đến 30cm. Phần củ có hình dáng tròn, vỏ ngoài vàng nhạt, được nối với thân qua những chiếc cuống dài mọc thành chùm. Khi bóc lớp vỏ bên ngoài, phần ruột lộ ra với màu trắng trong, còn lõi bên trong lại có sắc trắng đục đặc trưng.
Tại Việt Nam, đặc biệt ở các tỉnh miền Tây Nam Bộ nơi có điều kiện khí hậu và đất đai phù hợp củ lùn được canh tác rộng rãi. Mỗi năm chỉ thu hoạch một lần, bắt đầu từ tháng 11-12 âm lịch và có thể kéo dài đến tháng Giêng hoặc tháng Hai năm sau.
Củ lùn không chỉ được ưa chuộng nhờ hương vị thanh mát, giòn ngọt mà còn bởi những giá trị dinh dưỡng mà nó mang lại. Theo y học dân gian, củ lùn có tính mát, giúp thanh nhiệt, giải độc, hỗ trợ tiêu hóa và lợi tiểu. Với hàm lượng chất xơ cao, loại củ này còn góp phần cải thiện chức năng đường ruột, ngăn ngừa táo bón và tốt cho người ăn kiêng. Ngoài ra, củ lùn chứa nhiều tinh bột dễ tiêu, vitamin nhóm B và khoáng chất thiết yếu, thích hợp cho người cần bồi bổ cơ thể mà không gây nóng trong người.
Củ lùn, hay còn gọi là củ năng tàu hoặc củ sâm lùn, là một loại đặc sản ở miền Tây. Nhìn hình dáng bạn cũng đủ hiểu tên của nó.
Ngày trước, củ lùn không được bán rộng rãi vì người nông dân trồng nó cũng thu hẹp quy mô. Mỗi năm lại chỉ thu hoạch được 1 lần nên số lượng khá hạn chế. Nó thường chỉ có mặt trong bữa ăn gia đình vào dịp Tết hoặc khi nhà có khách quý. Người miền Tây thường hấp củ lùn lên ăn chơi, chấm cùng muối tiêu chanh hoặc nước cốt dừa, hay nấu canh với tôm, giò sống. Vị ngọt tự nhiên của củ kết hợp với sự béo bùi của nước dùng tạo nên món ăn dân dã nhưng đầy quyến rũ.
Để đảm bảo độ giòn, ngon và giữ nguyên dưỡng chất, củ lùn sau khi thu hoạch phải được sơ chế ngay trong ngày. Người ta nhặt bỏ cuống, rửa sạch, rồi hấp trong vòng 10-15 phút. Từ đó, đã trở thành món ngon dân dã của miền miệt vườn sông nước.
Hiện nay, nhờ sự quan tâm của người tiêu dùng thành thị, củ lùn dần trở thành cây trồng tiềm năng tại một số tỉnh miền Tây như An Giang, Tiền Giang, Đồng Tháp, TP. Cần Thơ... Nhiều nông hộ đã mạnh dạn nhân rộng diện tích, hướng đến trồng hữu cơ, tạo vùng nguyên liệu ổn định để cung cấp cho thị trường. Với sản lượng ngày càng tăng, cộng thêm sức hút từ chính cái tên lạ và hương vị khác biệt, củ lùn đang từng bước chinh phục cả những thực khách khó tính nhất.
Tuy mang vẻ ngoài giản dị và cái tên lạ, củ lùn lại là nguyên liệu “vàng” trong căn bếp miền Tây, có thể biến tấu thành nhiều món ăn dân dã nhưng đầy cuốn hút. Từ hấp, luộc đến nấu canh hay xào mặn, mỗi cách chế biến lại mang đến một hương vị riêng biệt, khiến du khách ăn một lần là nhớ mãi.
Khi có dịp du lịch tại miền Tây sông nước, hãy một lần thưởng thức các món ăn chế biến từ củ lùn.
Củ lùn hấp nước dừa là món ăn mộc mạc nhưng đủ sức gây thương nhớ. Những củ lùn được rửa sạch, hấp cách thủy cùng nước dừa tươi. Khi chín, củ mềm nhẹ, thấm vị béo ngậy của dừa, vừa thanh vừa ngọt.
Trước đây, củ lùn từng được xem là món ăn "chống đói" vào thời khan hiếm. Nhưng hiện tại, nó đã trở thành nguyên liệu quý trong nhiều món ăn đặc sản, như chè củ lùn, gà om củ lùn, củ lùn luộc…
Một món khác cũng rất được ưa chuộng là canh củ lùn nấu tôm. Củ lùn được gọt vỏ, cắt miếng vừa ăn, nấu cùng tôm đất giã nhuyễn. Nước canh trong veo, có vị ngọt thanh từ tôm tươi, lại xen lẫn cái giòn sần sật đặc trưng của củ. Món canh này không chỉ dễ ăn mà còn giúp thanh nhiệt, rất thích hợp cho bữa cơm ngày hè oi ả. Nhiều gia đình còn cho thêm vài lát gừng hoặc hành lá thái nhỏ để tăng hương vị.
Với những ai thích vị mặn đậm đà, thì củ lùn xào thịt ba chỉ là lựa chọn không thể bỏ qua. Củ lùn được luộc sơ cho giòn, sau đó xào cùng thịt ba chỉ cắt mỏng, nêm nếm đậm đà với nước mắm, hành tím và chút tiêu cay. Khi ăn, vị ngọt tự nhiên của củ lùn quyện với mỡ béo từ thịt, tạo nên một tổng thể hài hòa, khiến cơm trắng cũng trở nên hấp dẫn lạ kỳ.
Chè củ lùn thanh mát, ngọt dịu.
Chè củ lùn là món tráng miệng dân dã gắn liền với tuổi thơ của nhiều người miền Tây. Từng lát củ lùn giòn giòn, ngọt nhẹ được nấu cùng nước cốt dừa béo ngậy, thêm ít đường thốt nốt hoặc lá dứa để dậy mùi thơm thanh. Món chè không chỉ giải nhiệt trong những ngày hè oi ả mà còn mang lại cảm giác bùi bùi, mát lành rất riêng. Dù nguyên liệu đơn giản, cách nấu không cầu kỳ, nhưng chè củ lùn vẫn luôn là lựa chọn được yêu thích trong các buổi họp mặt gia đình hay hàng quán vỉa hè thân quen.
Từ một loại thực vật từng bị xem là “không tên tuổi”, củ lùn giờ đây đã trở thành một biểu tượng ẩm thực mới của vùng đồng bằng sông nước và được người dân địa phương gợi ý cho du khách phải thưởng thức 1 lần khi ghé thăm vùng đất Tây Nam Bộ.
