Giữa không gian xanh thẳm của rừng núi, sắc đỏ của loại quả này nổi bật, vừa dân dã vừa quyến rũ, gợi nhớ hương vị ngọt ngào pha lẫn vị chua đặc trưng mà ai từng nếm thử một lần cũng khó quên.
Dọc theo những con đường uốn lượn vào các bản làng, nương rẫy ở vùng miền núi Quảng Ngãi, đôi khi người qua lại không khỏi trầm trồ trước những cây quăng rừng trĩu quả, đỏ au cả một góc trời. Giữa không gian xanh thẳm của rừng núi, sắc đỏ ấy nổi bật, vừa dân dã vừa quyến rũ, gợi nhớ hương vị ngọt ngào pha lẫn vị chua đặc trưng mà ai từng nếm thử một lần cũng khó quên.
Trái quăng – thứ quả nghe lạ tai nhưng lại gắn bó mật thiết với tuổi thơ của nhiều người dân miền Trung – vốn là loài cây mọc hoang ở bìa rừng, ven đồi. Không chỉ có mặt ở Quảng Ngãi, cây quăng còn phân bố rải rác tại các tỉnh Trung Bộ và Nam Bộ như Quảng Bình, Quảng Trị, Bình Dương, An Giang... Theo ghi nhận khoa học, cây quăng có tên Alangium salviifolium (L.f.) Wang, thuộc họ Alangiaceae. Ngoài Việt Nam, loài này còn xuất hiện ở nhiều quốc gia châu Á như Ấn Độ, Thái Lan, Campuchia, nơi chúng được xem là một loài cây bản địa quý hiếm có giá trị dược liệu.
Từng mọc nhiều dọc chân đồi và bìa núi vùng đồng bằng Quảng Ngãi, song theo thời gian, cây quăng ngày càng thưa thớt. Việc người dân chặt bỏ cây để lấy đất sản xuất, cộng thêm giá trị kinh tế chưa cao khiến loài cây hoang dại này dần biến mất. Giờ đây, để tìm thấy một cây quăng trĩu quả đỏ rực trong rừng gần như là điều hiếm hoi, chỉ còn lại ở vài khu vực rừng núi sâu hoặc vùng giáp ranh các huyện miền núi.
Tháng 6 hàng năm, khi tiếng ve rộn ràng vang lên báo hiệu mùa hè, cũng là lúc trái quăng vào độ chín rộ. Trên những nẻo đường dẫn vào rừng, người dân dễ dàng bắt gặp những tán cây thấp, cao chừng 5–7 mét, quả mọc thành từng chùm đỏ sậm. Hình dáng quả tròn nhỏ, chỉ lớn hơn đầu ngón tay, bên ngoài là lớp vỏ dày nhưng dễ bóc, bên trong là phần cơm mỏng màu vàng nhạt, vị ngọt thanh xen chút chua nhẹ. Vị chua ngọt ấy, giản dị mà đậm đà, khiến bao thế hệ trẻ con miền quê từng háo hức chờ đợi mỗi độ hè về.
Theo lời người dân địa phương, cây quăng mất rất nhiều năm mới ra quả. Bởi vậy, việc hái quăng cũng không dễ dàng: quả thường nằm ở giữa hoặc ngọn cây, người hái phải dùng thang cao hoặc sào tre dài để đập cho quả rơi xuống rồi nhặt. Thời điểm những năm 1990 – 2000, cứ đến giữa tháng 5, đầu tháng 6, học sinh vùng nông thôn lại rủ nhau đi hái quăng rừng, vừa ăn vừa cười nói rôm rả. Trái quăng khi ấy chẳng phải đặc sản quý hiếm, nhưng lại là món quà ngọt ngào của tuổi thơ, của những ngày hè trong veo không âu lo.
Ngày nay, hình ảnh ấy dần vắng bóng. Cây quăng ít đi, những khu đồi bị san phẳng để trồng keo, mì, hoặc làm nương rẫy. Ở các chợ quê Quảng Ngãi, đôi khi vẫn thấy vài bó quăng được bày bán, đỏ rực trong rổ tre, mỗi chùm nhỏ có giá khoảng 10.000 đồng, hoặc 30.000 đồng/kg nếu mua theo cân. Người dân miền núi hái về bán, người xa quê ghé chợ mua, chỉ để tìm lại hương vị xưa cũ – thứ hương vị của ký ức, của những mùa hè rộn ràng tiếng ve.
Trái quăng tuy có vị đặc trưng, dễ ăn, nhưng do phần thịt mỏng, khó bảo quản và ít người biết đến nên không trở thành sản vật thương mại phổ biến. Sự xuất hiện tràn ngập của các loại trái cây nhập khẩu, bánh kẹo công nghiệp khiến quăng rừng dần bị lãng quên. Từ một loại quả từng được lũ trẻ trông ngóng mỗi dịp hè, giờ đây, trái quăng trở thành thứ quả lạ lẫm ngay cả với những đứa trẻ lớn lên ở vùng núi Quảng Ngãi.
Ít ai biết rằng, ngoài giá trị ẩm thực dân dã, cây quăng còn có giá trị dược liệu đáng kể. Trong y học cổ truyền Ấn Độ, vỏ rễ quăng được sử dụng để chữa sốt, bệnh ngoài da và làm thuốc chống nôn. Ở Thái Lan, người ta dùng vỏ thân quăng trị hen suyễn, rối loạn tiêu hóa, trong khi gỗ và quả được dùng làm thuốc bổ, trị bệnh trĩ, tẩy giun. Những công dụng này đã được ghi nhận trong một số tài liệu y học cổ phương Đông, khẳng định rằng quăng không chỉ là loài cây cho quả ăn được, mà còn là dược liệu quý cần được bảo tồn.
Tại Việt Nam, tuy chưa có nhiều nghiên cứu chuyên sâu về giá trị dược tính của cây quăng, nhưng việc bảo tồn và phục hồi loài cây này là điều cần thiết. Nhiều người dân Quảng Ngãi cho rằng nếu được trồng xen canh hoặc phát triển theo hướng cây bản địa đặc sản, cây quăng có thể trở thành nguồn sinh kế mới cho đồng bào miền núi, đồng thời góp phần gìn giữ một phần ký ức văn hóa nông thôn đang dần phai nhạt.
Giữa cuộc sống hiện đại, khi những loại trái cây lạ mắt, hương vị mới lạ xuất hiện ngày càng nhiều, hương vị giản dị của trái quăng rừng lại trở nên quý giá. Đó không chỉ là vị chua ngọt đặc trưng của thiên nhiên, mà còn là dư âm của một miền ký ức – nơi tiếng cười trẻ thơ vang lên giữa rừng, nơi những bàn tay còn vương nhựa quăng đỏ, và nơi tình quê mộc mạc vẫn len lỏi trong từng kẽ lá, ngọn cỏ.
Trái quăng – thức quả dân dã, bình dị nhưng mang trong mình giá trị tự nhiên, văn hóa và y học – đang dần biến mất trong dòng chảy thời gian. Việc bảo tồn, khôi phục và phát triển những loài cây như quăng không chỉ là câu chuyện của riêng Quảng Ngãi, mà còn là trách nhiệm chung trong việc gìn giữ hồn cốt của núi rừng, của văn hóa miền Trung – nơi những hương vị xưa cũ vẫn thầm lặng níu giữ ký ức bao thế hệ.
