Chợ Thủ Dầu Một không chỉ là một khu chợ lâu đời mà còn là chứng nhân lịch sử, ghi dấu những đổi thay của vùng đất Bình Dương qua nhiều thế kỷ. Từ một nơi buôn bán sầm uất ven sông Sài Gòn, chợ đã trải qua nhiều giai đoạn thăng trầm, chịu ảnh hưởng của thời cuộc và những biến động xã hội.
Chợ Thủ Dầu Một, hay còn gọi là chợ Phú Cường, sau nhiều năm tồn tại đã xuống cấp, gây ảnh hưởng không nhỏ đến hoạt động kinh doanh của các tiểu thương cũng như mỹ quan đô thị. Tuy vậy, nhìn lại lịch sử hình thành và phát triển, chợ Thủ Dầu Một từng mang một diện mạo hoàn toàn khác.
Trong cuốn Gia Định thành thông chí, chợ Băng Bột (tên gọi trước đây của chợ Thủ Dầu Một) thuộc trấn Biên Hòa đã được nhắc đến: "Ở tổng Bình Chánh, nhà cửa san sát, thuyền bè neo đậu tấp nập, sản vật từ núi rừng phong phú." Tương tự, Đại Nam nhất thống chí cũng đề cập đến "Băng Bột thị" - tức chợ Băng Bột, nằm ở tỉnh Biên Hòa và được ghi chép với tên chợ Phú Cường: "Chợ Phú Cường thuộc thôn Phú Cường, huyện Bình An, còn được gọi là chợ Thủ Dầu Miệt (Dầu Một). Chợ nằm gần lỵ sở huyện, nơi xe cộ, ghe thuyền tụ hội đông đúc."
Về nguồn gốc tên gọi "Thủ Dầu Một", có nhiều giả thuyết khác nhau. Một số ý kiến cho rằng cái tên này xuất phát từ việc khu vực này từng có nhiều cây thầu dầu được trồng, từ đó biến âm thành Thủ Dầu Một. Cũng có người kể lại rằng, do vị trí của đồn binh tại huyện lỵ Bình An nằm trên một ngọn đồi có cây dầu lớn, nên dân gian gọi vùng đất này là Thủ Dầu Miệt, rồi dần dà trở thành Thủ Dầu Một.
Vào khoảng thế kỷ XVII, khu vực Phú Cường vẫn còn hoang sơ với rừng rậm bao phủ. Những vùng ven sông thời điểm đó còn là bãi lầy ngập nước, nhưng nhờ phù sa bồi đắp từ sông Sài Gòn, đất đai dần trở nên màu mỡ. So với các khu chợ lâu đời khác của huyện Bình An như chợ Tân Hoa, chợ Thị Tính hay chợ Bình Nhâm Thượng, chợ Phú Cường xuất hiện muộn hơn, song vẫn mang những nét đặc trưng riêng biệt.
Đến thời Pháp thuộc, huyện Bình An tách khỏi tỉnh Biên Hòa để hình thành tỉnh Thủ Dầu Một. Khi ấy, tỉnh Thủ Dầu Một được chia thành ba quận: Châu Thành, Hớn Quản và Bù Đốp. Làng Phú Cường lúc bấy giờ không chỉ là quận lỵ của quận Châu Thành mà còn đóng vai trò là tỉnh lỵ của tỉnh Thủ Dầu Một. Trước khi người Pháp đặt chân đến đây, chợ Phú Cường đã là một khu giao thương sầm uất bên sông Sài Gòn.
Khi thực dân Pháp kiểm soát Nam Kỳ lục tỉnh, trong đó có huyện Bình An thuộc tỉnh Biên Hòa, chợ Thủ cũng có những thay đổi đáng kể. Theo Địa phương chí Bình Dương (viết năm 1888), vào năm 1890, người Pháp đã cho lấp con rạch Phú Cường vốn nối liền với sông Sài Gòn. Đến năm 1935, họ khôi phục lại chợ Thủ theo mô hình chợ truyền thống của Pháp, với thiết kế mang nét tương đồng với chợ Nam Vang (Campuchia) và chợ Bến Thành (Sài Gòn), nhưng vẫn giữ nguyên vị trí cũ.
Ba năm sau, diện mạo mới của chợ Thủ trở nên hiện đại và khang trang hơn nhiều khu chợ khác. Theo cổng thông tin UBND tỉnh Bình Dương, chợ được chia thành bảy khu vực lớn nhỏ theo dạng hình chữ nhật, bao gồm ba tòa nhà riêng biệt. Khi đi từ đường Trần Hưng Đạo, người ta sẽ thấy khu Thương Xá, nơi bày bán các sạp hàng. Kế tiếp là nhà ngang dành cho khu ẩm thực, và xa hơn là dãy nhà chợ có thêm tháp Đồng hồ.
Dãy nhà chợ, được xây dựng từ năm 1935 dưới sự thiết kế của kiến trúc sư người Pháp Bonnemain, có diện tích 2.590m², gồm hai tầng với mái đôi, cao 10,3m. Điểm nhấn nổi bật của chợ chính là tháp Đồng hồ lục giác nằm ngay trung tâm. Với chiều cao 23,72m, tháp có bốn tầng, trong đó tầng một có trần cao 6,5m. Từ tầng hai, phần thân tháp có các cột trụ nổi hình lục giác, thu nhỏ dần về phía đỉnh theo phong cách tam cấp cổ điển. Đặc biệt, tầng ba là nơi đặt nền bê tông để gắn bốn mặt đồng hồ, với nền trắng, số màu xanh và kim chỉ màu đen. Bốn tấm bê tông phía trên giúp bảo vệ đồng hồ khỏi tác động của thời tiết, trong khi bốn mặt đồng hồ hướng ra bốn phương Đông - Tây - Nam - Bắc, trở thành biểu tượng in sâu trong tâm trí người dân Bình Dương.
Không chỉ là một phần quen thuộc của đời sống người dân địa phương, tháp Đồng hồ của chợ Thủ còn mang ý nghĩa lịch sử quan trọng, chứng kiến bao đổi thay của vùng đất này qua nhiều thế kỷ.
Trong quá khứ, chợ Thủ nằm bên bến Bạch Đằng từng là niềm tự hào lớn của người dân nơi đây. Đây là điểm giao thương nhộn nhịp, nơi tập trung buôn bán gốm sứ, đồ thủ công mỹ nghệ từ mây tre, sơn mài, điêu khắc gỗ... Tiểu thương từ khắp Nam Kỳ lục tỉnh tìm đến không chỉ để trao đổi hàng hóa mà còn mang theo những sản vật đặc trưng của địa phương mình để giao lưu buôn bán. Cùng với Cù Lao Phố (Đồng Nai) và Bến Nghé (Sài Gòn), chợ Thủ thời bấy giờ ghi dấu ấn đậm nét trên bản đồ giao thương sôi động của Đông Nam Bộ.
Gần đây, Chủ tịch UBND tỉnh Bình Dương, ông Võ Văn Minh, đã thông báo về kế hoạch quy hoạch chợ Thủ Dầu Một, biến nơi đây thành một điểm du lịch văn hóa - lịch sử. Theo đó, khu chợ sẽ được kết nối với tuyến phố đi bộ ven sông Sài Gòn cùng các công trình mang đậm dấu ấn thời Pháp như Nhà việc Phú Cường và Nhà cổ ông Trần Công Vàng, góp phần gìn giữ giá trị văn hóa và lịch sử của vùng đất này.
