Với tên gọi dân gian phong phú như cây sổ bà, thiều biêu, hay theo tiếng Thái là “Ma Sản”, loại cây này gắn liền với đời sống và văn hóa của đồng bào các dân tộc miền núi.
Cây sổ, một loài cây từng mọc hoang dại ở vùng rừng núi phía Bắc, nay đang trở thành một trong những loại đặc sản được nhiều người biết đến và săn tìm. Với tên gọi dân gian phong phú như cây sổ bà, thiều biêu, hay theo tiếng Thái là “Ma Sản”, loại cây này gắn liền với đời sống và văn hóa của đồng bào các dân tộc miền núi. Không chỉ nổi bật bởi hương vị chua lạ miệng, cây sổ còn mang giá trị ẩm thực và dược liệu, góp phần tạo nên sự phong phú cho bức tranh đặc sản Việt Nam.
Cây sổ thuộc nhóm cây thân gỗ, chiều cao trung bình từ 15 – 20m, vỏ ngoài xù xì, tán cây rộng và vững chãi. Lá cây có hình bầu dục, mép lá khía răng cưa đều, đầu lá nhọn. Vào mùa xuân, từ tháng 3 đến tháng 5, cây sổ bắt đầu ra hoa với sắc trắng đặc trưng. Đến mùa thu, từ tháng 8 đến tháng 10, cây cho quả chín rộ.
Quả sổ có màu xanh khi non, sau đó chuyển vàng và đến lúc chín già thì có sắc nâu sẫm. Hình dáng quả khá đặc biệt, dài tròn, phần thịt quả phát triển từ đài hoa, dày mọng nước và có vị chua xen chút chát. Bên trong quả là phần lõi tròn, nhớt, không ăn được. Cây thường sinh trưởng tự nhiên dọc các bờ sông, bờ suối, nơi có điều kiện đất ẩm và khí hậu mát mẻ. Tại Việt Nam, cây sổ phân bố chủ yếu ở các tỉnh Bắc Kạn, Thái Nguyên, Cao Bằng, Lạng Sơn và Hòa Bình. Ngoài ra, loài cây này cũng xuất hiện ở một số nước châu Á như Ấn Độ, Nam Trung Quốc hay Malaysia.
Điểm khiến quả sổ được nhiều người ưa chuộng chính là vị chua đặc trưng. Khác với vị chua thanh của me, chua ngọt của xoài hay chua dịu của khế, quả sổ mang đến hương vị chua đậm, xen lẫn chút chát nhẹ và độ giòn giòn khi nhai. Chính sự khác biệt này khiến quả sổ trở thành loại quả gây tò mò và hấp dẫn với những ai đã từng thử qua.
Trong ẩm thực, quả sổ có nhiều cách chế biến khác nhau. Người dân thường ăn sống với muối để giữ trọn hương vị nguyên bản. Ngoài ra, quả còn được dùng nấu canh chua, canh cá, hoặc om cùng thịt gia cầm. Tại các tỉnh Tây Bắc, món vịt om trái sổ được xem là đặc sản trứ danh. Nước dùng sền sệt, vị chua của quả sổ hòa cùng vị béo ngậy của thịt vịt tạo nên hương vị khó quên. Người dân địa phương có câu “vịt già om trái sổ/ ăn ngon bỏ quên đời” để ca ngợi sức hấp dẫn của món ăn này.
Một trong những món dân dã nổi tiếng khác là canh cá nấu quả sổ. Cá suối tươi kết hợp cùng lát sổ cắt nhỏ, thêm chút muối và gia vị đơn giản, tạo nên nồi canh chua thanh mát, đậm vị núi rừng. Điều đặc biệt là vị chua từ quả sổ không giống bất kỳ loại chua nào khác, mang lại cảm giác mới lạ cho thực khách.
Ngày nay, quả sổ còn được sáng tạo trong nhiều công thức chế biến. Một số nơi dùng làm mứt, pha thành nước giải khát hoặc chế biến thành siro. Ngay cả trong các nhà hàng cao cấp ở Hà Nội, quả sổ cũng được đưa vào thực đơn. Điển hình là món súp sụn cá tầm ốc bươu bọc hạt sen trên phố Hàng Buồm, nơi đầu bếp kết hợp quả sổ để tạo vị chua – chát độc đáo, làm mới trải nghiệm ẩm thực cho thực khách.
Không chỉ có giá trị về mặt ẩm thực, cây sổ còn mang nhiều công dụng y học. Theo kinh nghiệm dân gian, lá sổ có khả năng chữa ho, hạ sốt, giải độc, giảm đầy bụng. Lá có thể dùng tươi hoặc phơi khô, sao khô để làm thuốc. Ngoài ra, lá sổ còn được nấu lấy nước uống giải khát trong mùa hè hoặc chế biến thành siro, giúp thanh nhiệt cơ thể.
Trong bối cảnh xu hướng tìm về thảo dược tự nhiên ngày càng phổ biến, cây sổ trở thành nguồn nguyên liệu tiềm năng cho các bài thuốc nam. Tuy chưa có nhiều nghiên cứu khoa học sâu rộng, nhưng thực tế sử dụng từ lâu đời trong cộng đồng dân tộc miền núi đã chứng minh giá trị thiết thực của loài cây này.
Trước đây, quả sổ chỉ được coi là “quả dại” mọc ven rừng. Tuy nhiên, hiện nay loại quả này đã bước ra thị trường và trở thành mặt hàng đặc sản được săn đón. Từ tháng 7 hằng năm, khi nông nhàn, người dân miền núi thường rủ nhau lên rừng hái quả sổ. Không chỉ phục vụ nhu cầu trong bản, nhiều thương lái còn đến tận nơi thu mua để đưa về thành phố.
Trên thị trường, giá quả sổ dao động từ 60.000 – 70.000 đồng/kg, tùy mùa vụ và khu vực. Ở các thành phố lớn, khách hàng có thể dễ dàng đặt mua qua các kênh online chuyên bán đặc sản Tây Bắc. Sự xuất hiện của quả sổ trong danh sách đặc sản được tiêu thụ rộng rãi cho thấy tiềm năng kinh tế lớn nếu được khai thác và phát triển hợp lý.
Trong bối cảnh phát triển du lịch trải nghiệm và du lịch ẩm thực, những loại cây, loại quả gắn liền với văn hóa bản địa như cây sổ hoàn toàn có thể trở thành điểm nhấn thu hút du khách. Việc khai thác giá trị cây sổ không chỉ dừng lại ở việc tiêu thụ quả tươi mà còn có thể mở rộng sang sản phẩm chế biến như mứt, siro, trà thảo dược hay gia vị nấu ăn.
Để đạt hiệu quả, cần có sự liên kết giữa người dân địa phương, thương lái và doanh nghiệp. Đồng thời, việc quảng bá trên các nền tảng trực tuyến cũng là cách để đưa quả sổ từ vùng núi xa xôi đến gần hơn với người tiêu dùng cả nước. Song song với đó, cần quan tâm đến việc bảo tồn nguồn gen và phát triển cây sổ theo hướng bền vững, tránh tình trạng khai thác quá mức làm cạn kiệt nguồn tài nguyên tự nhiên.
Từ một loài cây mọc dại nơi rừng núi, cây sổ đã dần khẳng định vị trí trong đời sống ẩm thực và kinh tế của người dân miền núi phía Bắc. Vị chua độc đáo, giá trị dinh dưỡng và công dụng y học của quả sổ khiến nó trở thành đặc sản được nhiều người tìm mua. Trong tương lai, cùng với xu hướng đề cao ẩm thực bản địa và du lịch trải nghiệm, quả sổ hứa hẹn sẽ ngày càng được biết đến rộng rãi, trở thành một trong những niềm tự hào của đặc sản vùng cao Việt Nam.
