Rau nhót là loại thực vật thân thảo đặc trưng của những vùng đất mặn, ven biển. Chúng sinh trưởng mạnh mẽ trên các cánh đồng muối, đầm nước lợ sát biển, đặc biệt phổ biến tại Quỳnh Lưu (Nghệ An) và Cát Hải (Hải Phòng).
Trong số vô vàn đặc sản vùng miền, có những món ăn tưởng chừng giản dị nhưng lại ẩn chứa hương vị độc đáo và câu chuyện thú vị về sự "phục sinh" của nó. Rau nhót, hay còn được người dân địa phương trìu mến gọi là rau còng còng, rau sương muối, là một ví dụ điển hình. Loại rau thân thảo này, vốn chỉ là cỏ dại mọc hoang, nay trở thành một đặc sản nức tiếng, mang lại giá trị kinh tế cao và làm phong phú thêm bản đồ ẩm thực Việt Nam.
Rau nhót là loại thực vật thân thảo đặc trưng của những vùng đất mặn, ven biển. Chúng sinh trưởng mạnh mẽ trên các cánh đồng muối, đầm nước lợ sát biển, đặc biệt phổ biến tại Quỳnh Lưu (Nghệ An) và Cát Hải (Hải Phòng). Với chiều cao khiêm tốn, chỉ khoảng 10-15cm, rau nhót có thân mọng nước màu hồng nhạt, phân nhiều nhánh nhỏ và lá dải mép nguyên. Điều đặc biệt là hình dáng của lá rau nhót rất giống với lá cây hoa mười giờ, khiến nhiều người lạ dễ nhầm lẫn. Khi mọc thành bụi cao hơn, chúng lại mang nét tương đồng với cây hương thảo, tạo nên một vẻ ngoài vừa quen thuộc vừa lạ lẫm.
Người dân bản địa thường gọi rau nhót là "rau ăn sương, uống khí trời" hay "rau lộc trời" bởi khả năng sinh tồn mạnh mẽ của chúng. Chúng không đòi hỏi công chăm sóc hay phân bón, hoàn toàn nương nhờ vào tự nhiên để phát triển. Rễ của cây bám sâu và chắc vào đất, hút chất dinh dưỡng từ môi trường xung quanh, hấp thụ sương đêm và "thở" bằng khí trời. Sự tồn tại bền bỉ này đã đi vào tiềm thức của người dân, biến rau nhót từ một loại cây dại vô danh thành một món quà quý giá từ thiên nhiên.
Dù không ai biết chính xác rau nhót xuất hiện từ bao giờ, nhưng chúng đã gắn bó với đời sống của người dân vùng biển từ rất lâu. Rau nhót có thể được tìm thấy quanh năm, nhưng phát triển mạnh mẽ và tươi tốt nhất vào giai đoạn từ tháng Giêng đến tháng 4-5 âm lịch, khi thời tiết mát mẻ và có nhiều mưa. Vào những buổi chiều tối mát mẻ, đặc biệt là khi trời có mưa nhiều, những người phụ nữ vùng biển lại tranh thủ đi hái rau. Họ mang về chế biến thành những món ăn dân dã cho gia đình, hoặc nếu thu hoạch được nhiều, sẽ mang ra chợ quê bán với giá "rẻ như cho", chỉ vài ngàn đồng mỗi kilogram. Đây từng là một loại rau bình dân, dễ kiếm, không mấy ai để tâm.
Tuy nhiên, vài năm trở lại đây, rau nhót đã có một cuộc lột xác ngoạn mục. Nhờ đặc tính mọc tự nhiên, không sử dụng phân bón hóa học hay thuốc trừ sâu, rau nhót được đánh giá cao về độ sạch, an toàn và giá trị dinh dưỡng. Hương vị thanh mát, giòn sần sật pha chút mằn mặn đặc trưng của biển đã chinh phục khẩu vị của nhiều người. Nhu cầu ngày càng tăng cao khiến nguồn cung rau nhót mọc tự nhiên không đủ đáp ứng. Từ đó, mô hình trồng rau nhót đã ra đời và phát triển mạnh mẽ tại Nghệ An, đặc biệt là ở Quỳnh Lưu. Nhiều trang trại, vườn rau nhót xuất hiện, chuyên canh tác loại rau này để phục vụ thị trường.
Rau nhót xứ Nghệ, từ chỗ là một loại "cỏ dại ven đường", đã chính thức trở thành một đặc sản quê hương, được đóng gói và vận chuyển đi khắp các tỉnh thành trong cả nước. Giá của rau nhót cũng theo đó mà tăng vọt. Trên các chợ mạng và tại các thành phố lớn, rau nhót được bán với giá từ 40.000 đến 70.000 đồng/kg, tùy thời điểm, cao gấp nhiều lần so với mức giá vài nghìn đồng ở chợ quê ngày trước.
Việc chế biến rau nhót đòi hỏi sự tỉ mỉ để loại bỏ vị mặn tự nhiên và phát huy tối đa hương vị của nó. Sau khi hái về, rau nhót cần được nhặt sạch cành lá già, úa, sau đó ngâm trong nước sạch từ một đến hai giờ đồng hồ để giảm bớt độ mặn. Sau khi ngâm, rau được rửa lại nhiều lần, rồi luộc chín trong nước sôi khoảng 3-5 phút. Một bí quyết để giữ rau có màu xanh mướt và độ giòn là vớt rau ra ngâm ngay vào tô nước đá lạnh. Tiếp theo, rau được vắt thật kỹ cho ráo nước, sau đó dùng đũa đánh tơi ra từng ngọn.
Từ rau nhót đã sơ chế, có thể biến tấu thành nhiều món ăn hấp dẫn. Món đơn giản nhất là rau nhót luộc chấm tương. Vị thanh mát, giòn sần sật của rau hòa quyện với vị đậm đà của tương tạo nên một sự kết hợp giản dị nhưng đầy lôi cuốn. Nếu xào, rau nhót đặc biệt hợp với tỏi, hàu và tôm, tạo nên những món ăn đậm đà hương vị biển cả.
Tuy nhiên, món ăn làm nên tên tuổi của rau nhót và được ưa chuộng nhất chính là nộm rau nhót. Rau nhót sau khi được làm sạch, vắt ráo và đánh tơi sẽ được trộn cùng các nguyên liệu như rau thơm, lá chanh, đường, ớt, và lạc vừng rang. Đặc biệt, món nộm này không cần thêm mắm hay muối khi nêm nếm bởi rau nhót tự thân đã có vị mặn đặc trưng. Nộm rau nhót thành phẩm có độ giòn đặc trưng, vị đậm đà, tươi mát, mang lại cảm giác thú vị như khi thưởng thức tảo biển. Món nộm này thường được ăn kèm với bánh mướt xứ Nghệ, bún hoặc bánh đa, tạo nên một bữa ăn đầy đủ hương vị và kết cấu.
Tại nhiều nhà hàng ven biển Quỳnh Nghệ An, đặc biệt là ở khu vực Quỳnh Lưu, bên cạnh các món hải sản tươi ngon như mực, ngao, tôm, ghẹ, nộm rau nhót đã trở thành một món ăn không thể thiếu trong thực đơn và rất được du khách yêu thích. Hiện nay, món nộm rau nhót còn được biến tấu đa dạng hơn với việc thêm các thành phần như thịt luộc, tôm bóc nõn, làm tăng thêm sự hấp dẫn và giá trị dinh dưỡng cho món ăn.
Sự phát triển của rau nhót từ một loại cỏ dại bình thường thành một đặc sản có giá trị kinh tế cao không chỉ là câu chuyện về ẩm thực mà còn là minh chứng cho sự tinh tế của người Việt trong việc khám phá và nâng tầm những sản vật tưởng chừng như vô giá trị. Với hương vị độc đáo, sạch sẽ và giàu dinh dưỡng, rau nhót xứng đáng là "lộc trời" mà thiên nhiên ban tặng cho những vùng đất mặn mòi ven biển.
