Chính hương vị “kén người ăn” nhưng rất riêng này lại khiến nhiều thực khách nhớ mãi sau lần đầu thưởng thức.
Từ lâu, các tỉnh miền núi phía Bắc được xem là “kho báu” của những loại rau rừng, sản vật dân dã nhưng mang giá trị ẩm thực và dược tính cao. Trong số đó, rau ngũ gia bì hương là một cái tên ngày càng được nhắc đến nhiều, khi từ một loại cây mọc hoang, từng được trồng làm hàng rào bảo vệ nương rẫy, nay đã trở thành đặc sản xuất hiện trong thực đơn của nhiều nhà hàng, khách sạn với mức giá bán lẻ lên tới 90.000 đồng/kg.
Ngũ gia bì hương là loại cây bụi, thân có gai nhọn, sinh trưởng tốt trong điều kiện khí hậu mát mẻ của vùng núi cao. Trước đây, người dân các tỉnh Tuyên Quang, Lào Cai thường trồng loại cây này quanh vườn, quanh ruộng để ngăn trâu, ngựa, gia súc phá hoại hoa màu và cây ăn quả. Ít ai ngờ rằng phần ngọn non của loại cây làm hàng rào này lại có thể trở thành một loại rau ăn ngon, được nhiều thực khách ưa chuộng.
Theo người dân địa phương, ngũ gia bì hương mọc khỏe, dễ sống, gần như không cần chăm sóc cầu kỳ. Chỉ cần giâm cành xuống đất, tưới ẩm định kỳ và bón phân khoảng hai lần mỗi năm là cây có thể sinh trưởng ổn định, cho thu hoạch quanh năm. Cách thu hái cũng đơn giản, chỉ ngắt phần ngọn và lá non, độ dài khoảng 5–7cm, sau đó rửa sạch là có thể đưa vào chế biến. Đặc biệt, vào mùa mưa, cây phát triển rất nhanh, ngọn non mọc tua tủa, tạo điều kiện cho người dân tranh thủ thu hái để bán, tăng thêm thu nhập.
Trong bữa ăn thường ngày của đồng bào vùng cao, rau ngũ gia bì hương được sử dụng như một loại rau xanh đổi vị. Phổ biến nhất là các món xào đơn giản như xào tỏi, xào trứng gà. Một số nơi còn băm nhỏ ngọn non để xào cùng thịt ngựa, tạo nên món ăn vừa lạ miệng vừa đậm đà hương vị núi rừng. Ngoài ra, rau còn có thể ăn sống, nhúng lẩu, nấu canh hoặc chế biến thành nhiều món khác nhau, tùy theo khẩu vị.
Điểm khiến ngũ gia bì hương trở nên đặc biệt chính là mùi vị. Khi ăn sống, rau có vị đắng nhẹ, hơi cay, mùi thơm hắc đặc trưng. Tuy nhiên, khi được nấu chín, vị đắng giảm đi rõ rệt, thay vào đó là hậu ngọt thanh, mùi thơm thoang thoảng, kích thích vị giác. Chính hương vị “kén người ăn” nhưng rất riêng này lại khiến nhiều thực khách nhớ mãi sau lần đầu thưởng thức.
Khoảng vài năm trở lại đây, cùng với sự phát triển của du lịch trải nghiệm và du lịch ẩm thực, rau ngũ gia bì hương dần được biết đến rộng rãi hơn. Nhiều du khách khi đến Tuyên Quang, Sa Pa sau khi thưởng thức các món ăn chế biến từ loại rau dại này đã tỏ ra thích thú, thậm chí tìm mua mang về làm quà cho người thân, bạn bè ở miền xuôi. Từ nhu cầu đó, ngũ gia bì hương dần “rời” bếp ăn gia đình để bước vào thực đơn của các nhà hàng, khách sạn phục vụ du khách.
Hiện nay, rau ngũ gia bì hương được xem là một trong những đặc sản của Tuyên Quang nói riêng và vùng núi phía Bắc nói chung. Nhiều cơ sở kinh doanh ẩm thực đã chủ động liên hệ thu mua rau từ người dân địa phương để đảm bảo nguồn cung ổn định. Giá bán buôn cho nhà hàng, quán ăn dao động khoảng 40.000 đồng/kg. Trong khi đó, với hình thức bán lẻ, đặc biệt là trên các sàn thương mại điện tử, giá có thể lên tới 70.000–90.000 đồng/kg, tùy thời điểm và chất lượng rau.
Không chỉ được đánh giá cao về mặt ẩm thực, ngũ gia bì hương còn được xem là một loại dược liệu quý. Theo nhiều tài liệu nghiên cứu và ghi chép trong y học cổ truyền, ngũ gia bì hương thuộc họ nhân sâm, nằm trong danh mục các cây thuốc được sử dụng khá phổ biến. Cây có nhiều hoạt chất sinh học có lợi cho sức khỏe, trong đó nổi bật là khả năng chống oxy hóa mạnh, giúp chống lão hóa, giảm mệt mỏi và tăng cường thể lực.
Ngoài ra, ngũ gia bì hương còn được dùng làm thuốc bổ, hỗ trợ tăng cường trí nhớ, cải thiện chất lượng giấc ngủ, hỗ trợ điều trị một số bệnh về dạ dày và chứng tê thấp. Một số nghiên cứu cũng cho thấy, các hoạt chất trong loại cây này có khả năng kháng virus và ức chế sự phát triển của một số tế bào ung thư, dù vẫn cần thêm nhiều nghiên cứu chuyên sâu để khẳng định đầy đủ công dụng.
Đối với bà con vùng cao, giá trị của ngũ gia bì hương không chỉ nằm ở khía cạnh kinh tế. Từ lâu, loại cây này đã được xem như một “thần dược” gần gũi, gắn liền với đời sống sinh hoạt hằng ngày. Việc sử dụng ngũ gia bì hương như một món rau xanh trong bữa cơm gia đình không chỉ giúp bữa ăn thêm phong phú mà còn góp phần nâng cao sức khỏe, cải thiện giấc ngủ và thể trạng.
Việc ngũ gia bì hương từ một loại cây làm hàng rào trở thành đặc sản có mặt trong thực đơn nhà hàng cho thấy tiềm năng lớn của các sản vật bản địa nếu được khai thác đúng hướng. Đây cũng là minh chứng cho xu hướng quay trở lại với ẩm thực tự nhiên, lành mạnh, gắn với tri thức bản địa và giá trị văn hóa vùng miền. Trong bối cảnh du lịch trải nghiệm ngày càng được ưa chuộng, những loại rau rừng như ngũ gia bì hương không chỉ góp phần làm phong phú bản đồ ẩm thực Việt Nam, mà còn mở ra cơ hội phát triển sinh kế bền vững cho người dân vùng cao.
