Loài cá này có khả năng thích nghi cao, sinh sống được trong môi trường nước ngọt, nước lợ lẫn nước mặn. Đặc tính này khiến cá nâu đặc biệt phù hợp với điều kiện sinh thái đa dạng tại Cà Mau.
Cà Mau là vùng đất cực Nam của Tổ quốc, nơi hệ sinh thái rừng ngập mặn phát triển mạnh mẽ, tạo nên một không gian tự nhiên đặc thù hiếm có. Không chỉ được biết đến với rừng U Minh, những cánh rừng tràm bạt ngàn hay mô hình nuôi trồng thủy sản sinh thái, Cà Mau còn sở hữu kho tàng ẩm thực dân dã, gắn chặt với điều kiện tự nhiên và tập quán canh tác của người dân địa phương. Trong số đó, cá nâu được xem là một đặc sản tiêu biểu, mang đậm dấu ấn của vùng đất rừng nước cuối trời Nam.
Cá nâu là loài thủy sản có khả năng thích nghi cao, sinh sống được trong môi trường nước ngọt, nước lợ lẫn nước mặn. Đặc tính này khiến cá nâu đặc biệt phù hợp với điều kiện sinh thái đa dạng tại Cà Mau, nơi đan xen giữa rừng ngập mặn, kênh rạch chằng chịt và các vuông tôm truyền thống. Tại đây, cá nâu thường được gọi bằng cái tên quen thuộc “cá nâu vuông”, gắn liền với mô hình nuôi tôm sinh thái lâu đời của người dân địa phương. Cá nâu tận dụng nguồn thức ăn sẵn có từ hệ sinh thái vuông tôm như rong, tảo, sinh vật phù du và các loài thủy sinh nhỏ. Nhờ đó, cá sinh trưởng chậm nhưng chắc thịt, giữ được hương vị nguyên bản và độ an toàn cao, đáp ứng xu hướng tiêu dùng xanh, bền vững đang ngày càng được quan tâm.
Về hình dáng, cá nâu có thân dẹp, màu nâu xám đặc trưng, trên thân xuất hiện các đốm tròn sẫm màu phân bố không đồng đều, nhạt dần về phía bụng. Đây là đặc điểm giúp cá dễ nhận biết so với nhiều loài cá nước lợ khác. Tuy mang vẻ ngoài dân dã, cá nâu lại được đánh giá cao về chất lượng thịt. Thịt cá chắc, ít xương dăm, vị ngọt tự nhiên, xen lẫn độ béo vừa phải, không gây ngán, phù hợp với nhiều cách chế biến.
Trong đời sống ẩm thực của người Cà Mau, cá nâu xuất hiện thường xuyên trong các bữa cơm gia đình. Cá có thể được chiên sả ớt, nướng lá chuối, nấu canh chua với cơm mẻ hoặc luộc chấm mắm ớt. Mỗi cách chế biến đều làm nổi bật vị ngọt và độ béo đặc trưng của cá. Tuy nhiên, món ăn được xem là tiêu biểu nhất, gắn liền với ký ức ẩm thực của nhiều thế hệ người miền Tây, chính là cá nâu kho trái giác.
Trái giác là loại quả dại mọc nhiều trong các khu rừng ngập mặn và ven rừng tràm U Minh. Quả có kích thước nhỏ, mọc thành chùm, khi non có màu xanh với vị chua chát rõ rệt, khi chín chuyển sang màu đen tím, vị chua dịu, thanh nhẹ và có hậu ngọt. Trong ẩm thực miền Tây, trái giác thường được sử dụng để tạo vị chua tự nhiên cho các món kho, món canh, thay thế cho me hay giấm, đồng thời mang đến hương vị rất riêng.
Sự kết hợp giữa cá nâu và trái giác được xem là một lựa chọn hài hòa, cân bằng về hương vị. Vị chua thanh của trái giác làm dịu đi độ béo của cá, trong khi vị ngọt, thơm của thịt cá lại giúp món ăn không bị gắt chua. Để chế biến món cá nâu kho trái giác, cá sau khi làm sạch sẽ được ướp với nước mắm ngon, một lượng đường vừa phải, nước màu và các gia vị truyền thống. Cá được kho trên lửa nhỏ cho thấm, sau đó cho trái giác vào nấu cùng. Khi cá đã mềm, người nấu dầm nhẹ trái giác để lấy nước chua, rồi vớt bỏ phần xác, giữ lại phần nước kho sánh nhẹ, có màu nâu trong đặc trưng.
Yêu cầu quan trọng của món ăn nằm ở sự cân đối gia vị. Nước kho cần đạt độ mặn, ngọt và chua hài hòa, không lấn át vị tự nhiên của nguyên liệu. Khi dùng, cá nâu kho trái giác thường được ăn kèm cơm trắng và các loại rau vườn quen thuộc của miền Tây như bông súng, bông lục bình, rau muống, rau cù nèo. Sự kết hợp này tạo nên một bữa ăn giản dị nhưng tròn vị, phản ánh rõ nét phong cách ẩm thực của cư dân vùng sông nước.
Không chỉ mang giá trị ẩm thực, cá nâu vuông Cà Mau còn được đánh giá cao về mặt dinh dưỡng. Thịt cá giàu đạm, hàm lượng chất béo ở mức vừa phải, dễ tiêu hóa, phù hợp với nhiều đối tượng, từ trẻ em đến người lớn tuổi. Nhờ được nuôi trong môi trường sinh thái tự nhiên, cá hạn chế tồn dư hóa chất, đáp ứng các tiêu chí về an toàn thực phẩm và sức khỏe.
Những năm gần đây, cùng với sự phát triển của du lịch trải nghiệm và du lịch ẩm thực, cá nâu vuông Cà Mau ngày càng được nhiều du khách biết đến. Nhiều nhà hàng, quán ăn tại địa phương đã đưa các món chế biến từ cá nâu vào thực đơn như một cách giới thiệu đặc sản bản địa đến du khách. Bên cạnh đó, cá nâu sinh thái cũng được đầu tư chế biến thành các sản phẩm tiện lợi như cá nâu một nắng, khô cá nâu, cá nâu kho mắm đóng hũ, phục vụ nhu cầu tiêu dùng và làm quà biếu.
Từ một loài cá gắn bó với vuông tôm và rừng ngập mặn, cá nâu vuông Cà Mau đã trở thành biểu tượng cho sự hài hòa giữa con người và thiên nhiên nơi đất mũi. Những món ăn từ cá nâu, đặc biệt là cá nâu kho trái giác, không chỉ phản ánh sự phong phú của sản vật địa phương mà còn thể hiện tri thức bản địa trong việc tận dụng và gìn giữ nguồn tài nguyên tự nhiên.
Trong văn hóa ẩm thực Cà Mau, cá nâu giữ một vị trí riêng, mộc mạc nhưng bền bỉ, giống như chính con người nơi đây. Với du khách phương xa, thưởng thức cá nâu kho trái giác không đơn thuần là trải nghiệm một món ăn ngon, mà còn là cách cảm nhận trọn vẹn hơn hương vị rừng nước, nét sinh hoạt và tinh thần gắn bó với thiên nhiên của vùng đất cực Nam Tổ quốc.
