Trên những sườn đồi hun hút gió, giữa bạt ngàn đại ngàn trùng điệp của Nam Trà My, Quảng Nam, rau lủi, hay còn được gọi là rau lúi, lũi – giờ đây đã vượt ra khỏi giới hạn của một thứ rau rừng hoang dã, vươn mình trở thành một đặc sản trứ danh, được giới sành ăn săn lùng như một báu vật của núi rừng.
Những người con của dân tộc Xơ Đăng, Cơ Dong ở Nam Trà My đã quá quen thuộc với hình ảnh rau lủi. Nó mọc đầy các sườn đồi, từ bản này sang bản khác, len lỏi trên nền đất feralit đỏ vàng, thoáng khí, thoát nước tốt. Thân cây màu tím biếc, những chiếc lá răng cưa xanh mướt như những chiếc lược chải tóc rừng, cứ thế tự nhiên sinh sôi, tự nhiên lớn lên mà chẳng cần đến bàn tay chăm bón của con người. Bao đời nay, nó đơn thuần là một phần của thảm thực vật hoang dã, một loại rau dại có thể hái về ăn khi bữa cơm thiếu thốn. Ít ai nghĩ rằng, chỉ khoảng 5 năm trở lại đây, rau lủi lại khoác lên mình một tấm áo mới, từ "cây rừng vô danh" trở thành "cây tiền tỷ", mang đến kế sinh nhai bền vững cho bà con nơi đây.
Khi hương vị độc đáo của loại rau rừng này lan tỏa, từ những phiên chợ nhỏ ở Tam Kỳ cho đến các cửa hàng thực phẩm sạch ở các tỉnh miền Trung, rau lủi dần chiếm được cảm tình của thực khách. Một loại rau tưởng chừng tầm thường, giờ đây lại được giới sành ăn săn đón bởi cái vị ngọt giòn lạ miệng, cái hậu thanh mát vương vấn mùi thảo mộc rừng già.
Để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của thị trường, diện tích trồng rau lủi đã được mở rộng. Người dân Nam Trà My vẫn giữ gìn nguyên vẹn cách thức canh tác truyền thống. Họ không dùng phân hóa học, không dùng thuốc trừ sâu, một phần vì địa hình hiểm trở, việc vận chuyển khó khăn, nhưng quan trọng hơn cả là vì họ muốn giữ trọn vẹn hương vị hoang sơ, tự nhiên nhất của rau rừng. Những thân rau được cắt ra, cắm xuống đất, và chỉ sau hai tháng, những ngọn lủi non tơ đã mơn mởn vươn dài, sẵn sàng cho vụ thu hoạch đầu tiên. Cứ thế, rẫy rau có thể cho thu hoạch liên tục trong nhiều năm, chỉ cần phát cỏ định kỳ là đủ. Sự đơn giản trong cách trồng và chăm sóc rau lủi không chỉ phản ánh nét đẹp trong lao động của người bản địa mà còn đảm bảo chất lượng rau, giữ trọn vẹn tinh túy của núi rừng.
Vẻ ngoài của rau lủi khá đặc biệt: thân cây màu tím, lá hình răng cưa, khi chạm vào có cảm giác mềm mượt lạ thường. Nhưng điều thực sự khiến người ta mê mẩn lại nằm ở hương vị của nó. Một vị nồng nàn, thơm ngát, giòn sừn sựt khi nhai, và đặc biệt hơn cả là một chút vị hơi nhớt như rau mùng tơi, nhưng điểm độc đáo nhất chính là hương vị của núi rừng, tựa như mùi của các loại thuốc bắc. Sự kết hợp giữa vị cay nhẹ, ngọt thanh và hương thơm thảo mộc đã tạo nên một trải nghiệm ẩm thực độc đáo, khiến người ăn cảm thấy mới lạ và đầy kích thích.
Để chế biến rau lủi, người ta thường lặt lấy ngọn và lá non, bỏ đi phần cuống già. Sự tinh tế trong cách lựa chọn nguyên liệu ban đầu đã cho thấy sự trân trọng của người dân đối với loại rau quý này. Và rồi, từ những ngọn rau xanh mướt ấy, những món ăn đơn giản mà đậm đà hương vị núi rừng đã ra đời.
Rau lủi xào tỏi là món ăn phổ biến và đơn giản nhất. Ngọn rau lủi được đảo nhanh tay trên chảo lửa cùng với tỏi phi thơm, giữ trọn độ giòn và màu xanh tự nhiên. Mùi thơm nồng của tỏi quyện vào vị thanh mát của rau lủi, tạo nên một món ăn giản dị nhưng đầy sức hút.
Canh rau lủi nấu tôm hoặc thịt bò lại mang đến một hương vị ngọt thanh, đậm đà. Nước canh trong vắt, phảng phất mùi thơm dịu nhẹ của thảo mộc, rất phù hợp để thưởng thức trong những ngày hè nóng nực hay những bữa cơm sum vầy.
Rau lủi xào thịt bò là sự kết hợp hoàn hảo giữa vị giòn ngọt của rau lủi và sự mềm thơm của thịt bò, tạo nên một món ăn vừa ngon miệng, vừa bổ dưỡng, cung cấp đầy đủ năng lượng.
Không chỉ dừng lại ở vai trò một món ăn ngon, rau lủi còn được người dân Nam Trà My tin dùng như một vị thuốc dân gian. Họ truyền tai nhau rằng rau lủi có tác dụng chữa nhức mỏi xương khớp, lợi tiểu, tiêu viêm. Điều này càng làm tăng thêm giá trị của loại rau này, biến nó không chỉ là thực phẩm mà còn là "linh dược" từ thiên nhiên ban tặng.
Sau khi được thu hoạch vào buổi sáng, những gùi rau lủi nặng trĩu, khoảng 20-30 kg, được bà con gùi bộ về nhà ngay trong ngày. Rồi những bó rau được bó ngay ngắn trong lá dong tươi, buộc bằng những sợi dây lá rừng đã được hơ lửa, một cách làm thủ công, tỉ mỉ và đầy trân trọng. Sáng sớm hôm sau, những gùi rau lại tiếp tục hành trình, lần này là xuôi về miền xuôi, mang theo hương vị tinh túy của núi rừng đến với những phiên chợ tấp nập.
Hiện nay, tổng diện tích rau lủi tự nhiên tại Nam Trà My ước tính khoảng 3,5 hecta, phân bố rải rác khắp các rẫy của 10 xã trên địa bàn huyện. Rau lủi thường xuyên có mặt tại các chợ, cửa hàng thực phẩm sạch ở Tam Kỳ và nhiều tỉnh miền Trung, đặc biệt là trong các phiên chợ sâm và nông sản được tổ chức hàng tháng tại Nam Trà My.
Để giữ được độ tươi ngon và dinh dưỡng của rau lủi sau khi mua về, việc bảo quản cũng cần sự tinh tế. Rửa sạch, để ráo nước, rồi cho vào túi nhựa hoặc hộp kín bảo quản trong ngăn mát tủ lạnh là cách đơn giản nhất. Nếu muốn giữ lâu hơn, một cách làm khác là chần sơ qua nước sôi rồi để nguội trước khi cho vào tủ đông. Những cách bảo quản này giúp giữ trọn vẹn hương vị và dưỡng chất của rau, để thực khách có thể thưởng thức món đặc sản này bất cứ lúc nào.
Rau lủi không chỉ là một loại rau. Nó là câu chuyện về sự ban tặng hào phóng của thiên nhiên, về sự thích nghi và vươn lên của con người, và về hành trình của một hương vị hoang dã tìm được vị trí xứng đáng trong nền ẩm thực Việt. Mỗi ngọn rau lủi, với màu tím thân cây và lá răng cưa đặc trưng, đều ẩn chứa một phần hồn của núi rừng, mang đến cho người thưởng thức không chỉ là một bữa ăn ngon mà còn là một cảm nhận sâu sắc về văn hóa và con người của vùng đất Nam Trà My, Quảng Nam.
