Là loại hình nghệ thuật dân gian truyền thống của người Khmer sống tại vùng đất Nam Bộ trù phú, cứ mỗi dịp lễ lớn hay ngày hội quan trọng, tiếng hát hòa cùng tiếng nhạc cụ tạo nên không khí tưng bừng, hào hứng.
Trong kho tàng âm nhạc truyền thống của người Khmer Nam Bộ, Chầm riêng Chà pây là một loại hình nghệ thuật dân gian có lịch sử hàng trăm năm nay, được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia từ năm 2013. Khách du lịch có thể lắng nghe những giai điệu âm nhạc truyền thống này ở các tỉnh có đông đồng bào Khmer sinh sống như: Sóc Trăng, Trà Vinh, Kiên Giang…
Chầm riêng Chà pây là nét văn hóa đặc trưng của người Khmer.
Chầm riêng Chà pây được hiểu là một loại hình nghệ thuật dân gian có đàn ca hát. "Chầm riêng" có nghĩa là ca hát, "Chà pây" là đàn Chà pây. Trong lúc diễn tấu, nghệ nhân hay người nghệ sĩ biểu diễn vừa đàn từng đoạn nhạc, sau đó vừa tự hát từng câu ứng tác về một đề tài đã chuẩn bị sẵn nào đó. Bài biểu diễn không chỉ là những tác phẩm đã soạn sẵn mà còn do nghệ nhân ngẫu hứng nhanh tại chỗ để độc diễn.
Tùy theo không gian và thời gian biểu diễn nhưng vẫn tuân thủ 3 phần cơ bản: phần mở đầu với câu chào hỏi và giới thiệu bản thân, phần chính và phần hát chào tạm biệt. Chầm riêng Chà pây còn được trình diễn song diễn đối đáp hay hòa tấu nhạc cụ Chà pây, tạo nên một màn biểu diễn nghệ thuật.
Người chơi Chầm riêng Chà pây chủ yếu dựa vào cốt truyện để ứng tác thành những đoạn thơ, thường là thể thơ 4 câu mỗi câu 7 chữ để hát. Và sau mỗi đoạn thơ lại khảy đàn chà pây một câu nhạc đệm. Để hát xong một đoạn truyện có khi kéo dài suốt đêm. Cũng có khi Chầm riêng Chà pây không có tích truyện mà là những khổ thơ kể về tâm trạng hay tình huống nào đó của cuộc đời.
Chưa có một tài liệu nào ghi lại thời điểm Chầm riêng Chà pây ra đời nhưng theo các Acha (người lớn tuổi, có uy tín cao trong cộng đồng người Khmer), nó xuất hiện trước cả các loại hình nghệ thuật phổ biến của người Khmer, như múa Rô băm, hát kịch Dù kê hay À day đối đáp.
Trước đây, hầu như mỗi phum, sóc đều có người biết hát Chầm riêng Chà pây. Tuy nhiên, do đặc tính truyền miệng mà số lượng nghệ nhân Chầm riêng Chà pây ngày càng ít. Bên cạnh đó, với nhiều loại hình giải trí đa dạng như hiện nay đã khiến loại hình nghệ thuật truyền thống này dần mai một.
Thông thường các dịp lễ hội hay ngày Tết của người Khmer - Chol Chnam Thmay mới xuất hiện loại hình âm nhạc này.
Chầm riêng chà pây thường xuất hiện trong các lễ cưới hoặc những ngày hội, cúng thần tập trung đông người dân quây quần tại các địa điểm sinh hoạt cộng đồng. Tùy ngữ cảnh đám cưới hay lễ hội lớn mà nghệ nhân có thể biểu diễn kéo dài một vài giờ đồng hồ hay say mê hát quên cả giờ giấc.
Để có một buổi biểu diễn thành công, phải kết hợp nhiều yếu tố: tay đàn phải điêu luyện, ca từ phải vần, người hát phải ứng tác thật bài bản, phù hợp với chủ đề, điệu nhạc… Chẳng thế mà nghệ nhân Chầm riêng chà pây, ngoài việc phải có giọng tốt, biết đàn hay, còn cần vốn kiến thức sâu rộng từ cả ngoài đời và trong sách vở, đặc biệt là trong sa tra (sách lá buông) của đồng bào Khmer.
Để bảo tồn và phát huy giá trị của loại hình nghệ thuật Chầm riêng Chà pây, thời gian qua các địa phương có kế hoạch phối hợp với ngành giáo dục tăng cường công tác giáo dục thẩm mỹ và khuyến khích tình yêu nghệ thuật Chầm riêng Chà pây cho học sinh trong trường phổ thông. Bên cạnh đó, đầu tư kinh phí tuyển chọn những người có năng khiếu để nghệ nhân truyền dạy, tổ chức những cuộc thi tìm hiểu về loại hình nghệ thuật độc đáo này để nâng cao hiểu biết và ý thức trách nhiệm trong việc duy trì, bảo tồn và phát huy giá trị Chầm riêng Chà pây.
