Trước kia loài cây này chỉ mọc hoang hoặc tìm thấy ở ven các con sông, suối nhưng khi nhận ra giá trị kinh tế và giá trị về dinh dưỡng của nó, nhiều nông dân đem về trồng, thu được tín hiệu khả quan. Nay các bộ phận của cây này đều trở thành đặc sản “hiếm có khó tìm”, giá đắt đỏ vẫn được săn lùng, tìm mua.
Sâm cau vốn là loại cây mọc tự nhiên ở bìa rừng, bờ rào hoặc những vùng núi cao. Trước đây, người dân sống ở khu vực miền núi coi đây chỉ là cây hoang, không có giá trị, thường xuyên nhổ bỏ để vệ sinh đất canh tác. Chỉ vài năm gần đây, khi trào lưu dùng dược liệu tự nhiên nở rộ, giá trị của sâm cau mới bắt đầu được nhìn nhận đúng mức.
Sâm cau là một loại cây dược liệu có củ màu đỏ, mọc tự nhiên ở các vùng núi. Phân bố chủ yếu ở các tỉnh miền núi phía Bắc như Lào Cai, Điện Biên… và một số vùng đồi núi ở Lâm Đồng.
Được biết, cây sâm cau là “kho báu dinh dưỡng”, chứa hoạt chất có tác dụng tăng cường sinh lực, hỗ trợ gan thận, nâng cao miễn dịch và cải thiện sức đề kháng. Tuy nhiên, việc tìm được đúng rễ sâm cau “xịn” không hề đơn giản. Người đi rừng phải mất nhiều giờ đồng hồ đào bới, phân loại, bởi hình dáng sâm cau rất dễ bị nhầm với các loại rễ khác.
Sâm cau là loài cây thân thảo sống lâu năm, có chiều cao khi trưởng thành khoảng 20-30 cm. Đặc điểm nổi bật của cây nằm ở phần thân rễ dạng trụ, to khỏe, chia đốt rõ ràng. Vỏ ngoài mang màu nâu sẫm, khi cắt ra bên trong có màu vàng ngà đặc trưng. Lá của sâm cau mọc thành từng cụm ngay từ thân rễ, hình mũi mác dài và hẹp, các nếp xếp chồng lên nhau tựa lá cau, với hệ gân song song nhìn rất rõ.
Cây phát triển tốt nhất trong môi trường ẩm, đặc biệt ưa những nơi có nguồn nước và không khí ổn định. Dù ưu thích ánh sáng, sâm cau vẫn có thể sinh trưởng trong điều kiện nắng nhẹ hoặc bóng râm bán phần. Loài cây này thường xuất hiện ở những vùng đất giàu dinh dưỡng, tầng canh tác dày. Trong điều kiện khắc nghiệt hơn như trên núi đá, sâm cau vẫn bám rễ được, nhưng tốc độ và sức sinh trưởng kém hơn đáng kể so với ở đất màu mỡ.
Nhận thấy giá trị kinh tế lớn và nhu cầu ngày càng tăng, nhiều hộ dân ở Tây Nguyên và khu vực miền núi phía Bắc đã bắt đầu gìn giữ và nhân giống loại cây này. Một số nơi còn tiến hành trồng thử nghiệm theo cụm nhỏ để chủ động nguồn dược liệu, tránh khai thác quá mức.
Tuy nhiên, phần lớn sâm cau trên thị trường hiện vẫn đến từ khai thác tự nhiên. Điều này khiến nguồn cung thiếu ổn định, giá thành cao và tiềm ẩn nguy cơ cạn kiệt nếu khai thác ồ ạt.
Nhiều chuyên gia nhận định nếu không có quy hoạch trồng trọt và bảo tồn hợp lý, sâm cau có thể đối mặt nguy cơ biến mất hoàn toàn tại nhiều vùng rừng.
Cũng vì độ khó trong khai thác, giá thu mua sâm cau đã tăng mạnh. Hiện rễ sâm cau khô được bán trên thị trường với giá 400.000 - 600.000 đồng/kg. Với loại đã sơ chế, sấy khô, đóng gói cẩn thận thì giá có thể cao hơn nhiều lần.
Sâm cau được biết đến như một dược liệu hỗ trợ sức khỏe nhờ chứa nhiều hoạt chất có lợi cho cơ thể. Rễ và thân cây chứa Curculigin A và các nhóm saponin có khả năng hỗ trợ cải thiện sinh lý nam, tăng cường sản sinh testosterone và nâng sức bền cơ thể. Do đó, đây là đặc sản thích hợp dành cho phái mạnh để cải thiện chức năng sinh lý, ham muốn trong "chuyện yêu".
Ngoài ra, sâm cau thường được dùng phối hợp trong các bài thuốc giảm đau nhức xương khớp, giúp làm dịu cảm giác mỏi, căng và co thắt. Một số người còn sử dụng sâm cau phơi khô để hỗ trợ giảm triệu chứng tiêu chảy hoặc hen suyễn.
Trong quá trình chế biến, phải rửa sâm cau thật sạch, chọn nguồn cung cấp có uy tín hoặc tuyển chọn kỹ càng. Phụ nữ mang thai và trẻ em là đối tượng tuyệt đối không nên dùng sâm cau.
Sâm cau có thể được chế biến thành nhiều món giúp phát huy tốt công dụng của dược liệu. Một số món được nhiều người lựa chọn để chế biến và thưởng thức là: thịt gà nấu sâm cau, hầm với thịt heo… Và phần thân của sâm cau được gọi là tiên mao được dùng để ngâm rượu và trở thành một đặc sản trong ẩm thực của đồng bào sống ở các vùng núi cao.
Sự khan hiếm và giá trị cao khiến thị trường sâm cau xuất hiện nhiều sản phẩm giả, nhái hoặc bị tráo bằng rễ cây khác. Chẳng hạn như củ bồng bồng, rễ ngải rừng, rễ cây ráy… được nhuộm màu hoặc phơi khô để tạo hình dáng giống sâm cau. Do đó, để sử dụng sâm cau đạt hiệu quả như mong muốn, người mua nên tìm những đơn vị uy tín, có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng.
