Trí tuệ cảm xúc thấp ở trẻ em thường có dấu hiệu từ khi còn nhỏ.
Một chuyên gia nhiều năm kinh nghiệm trong giáo dục mầm non chia sẻ rằng, ông thường xuyên nghe phụ huynh than phiền: “Con tôi ở nhà bướng bỉnh, nhưng ra ngoài lại nhút nhát, không dám mở lời.” “Bạn lấy đồ chơi của con, con chỉ biết khóc và chạy đi tìm bố mẹ.” “Con thường xuyên cãi vã với bạn, và dường như chẳng ai muốn chơi với con.”
Những biểu hiện tưởng như rất nhỏ này thực ra là tín hiệu sớm cho thấy sự phát triển trí tuệ cảm xúc (EQ) của trẻ đang gặp khó khăn. Nhưng nhiều bố mẹ lại chủ quan nghĩ rằng “con còn nhỏ, rồi lớn lên sẽ tự biết cách ứng xử”, và vô tình bỏ lỡ giai đoạn vàng để con được hướng dẫn đúng cách.
Thực tế, trí tuệ cảm xúc cần trẻ tự học khi trưởng thành: năng lực nhận diện, thể hiện, thấu hiểu cảm xúc được hình thành từng ngày trong những tương tác từ 0 - 6 tuổi. Trẻ có EQ thấp sẽ bộc lộ dấu hiệu ngay từ giai đoạn mầm non, nhưng bố mẹ thường không nhận ra, vì tin rằng “trẻ con vốn vậy”.Chính sự chậm trễ này khiến trẻ lớn lên với nhiều khó khăn trong giao tiếp, ứng xử và quản lý cảm xúc.
Trẻ khó biểu lộ cảm xúc, thường chỉ biết khóc lóc hoặc nổi cơn giận để giải quyết vấn đề
Một đứa trẻ ba tuổi, khi bị từ chối, có thể la hét, khóc lớn. Trong những khoảnh khắc đó, nhiều bố mẹ thường phản ứng theo hai cách: một là nhượng bộ để con nín khóc, hoặc quát mắng, chỉ trích vì cho rằng con “hư”. Tuy nhiên, xét về giai đoạn phát triển, cho thấy trẻ chưa biết cách diễn đạt nhu cầu bằng lời.
Ở giai đoạn này, não bộ của trẻ vẫn đang học cách kết nối cảm xúc với ngôn ngữ. Khi không thể nói “Con thất vọng”, “Con muốn nữa”, “Con buồn”, trẻ sẽ dùng hành vi để biểu lộ những điều chưa tìm được cách diễn đạt. Nghĩa là bản chất của những cơn ăn vạ không phải sự bướng bỉnh, mà là khoảng trống trong kỹ năng giao tiếp cảm xúc.
Thay vì phản ứng cảm tính, bố mẹ có thể cởi mở trò chuyện với con: “Mẹ biết con rất muốn món đồ chơi đó, và con đang tức giận vì mẹ không mua. Không sao cả khi con cảm thấy vậy." Nhắc nhở trẻ nếu có lần sau, thay vì khóc lóc hãy nói "Mẹ ơi, con muốn nó".
Khi bố mẹ giúp trẻ gọi tên cảm xúc “con đang buồn”, “con đang bực”, “con đang thất vọng” tạo nền tảng quan trọng để trẻ:
- Biết tự nhận diện cảm xúc.
- Thể hiện nhu cầu một cách hợp lý.
- Kiểm soát cảm xúc tốt hơn khi lớn lên.
Dần dần, thay vì khóc lên hay ném đồ khi không hài lòng, trẻ sẽ biết nói: “Con không thích”, “Con muốn thêm một lần nữa”, hoặc “Con buồn lắm”. Đó chính là bước đầu tiên để hình thành trí tuệ cảm xúc khỏe mạnh.
Thiếu sự đồng cảm và không có khả năng quan tâm đến cảm xúc của người khác
Một số trẻ có thể giật sách tranh của bạn, xô đẩy em nhỏ hơn, hoặc thậm chí bật cười khi thấy bạn khác khóc. Điều này thường xuất phát từ việc trẻ chưa phát triển khả năng nhìn nhận cảm xúc và nhu cầu của người khác, kỹ năng mà tâm lý học gọi là sự đồng cảm sơ khởi.
Ở giai đoạn đầu đời, thế giới của trẻ xoay quanh “tôi”: tôi muốn gì, tôi cảm thấy ra sao, tôi thích điều gì. Trẻ chưa thể tự nhiên hiểu rằng hành vi của mình có thể khiến người khác đau, buồn hay sợ. Vì vậy, bố mẹ cần là người mở cánh cửa đầu tiên giúp trẻ nhận ra cảm xúc của những người xung quanh.
Khi chơi với con, mẹ có thể nhẹ nhàng nói: “Con vừa đẩy bạn Minh, và bạn sẽ đau khi ngã, giống như lần trước con đập đầu vào bàn. Đau lắm đúng không?” Cách so sánh dựa trên trải nghiệm của chính trẻ giúp con dễ hình dung hơn.
Hoặc khi cùng đọc sách, mẹ có thể gợi ý: “Chú thỏ con không tìm thấy mẹ nên nó sợ và buồn lắm. Con nghĩ mình có thể làm gì để giúp chú thỏ?”
Những lời dẫn dắt đơn giản nhưng nhất quán giúp trẻ:
- Học cách nhận ra cảm xúc của người khác.
- Biết liên hệ với cảm xúc của chính mình.
- Hình thành thói quen cư xử tử tế, tôn trọng, biết quan tâm hơn.
Đó chính là nền móng quan trọng để trẻ phát triển trí tuệ cảm xúc và kỹ năng xã hội lành mạnh sau này.
Khả năng phục hồi kém, không chấp nhận thất bại hoặc bị chỉ trích
Khi tòa tháp khối gỗ bị sập và trẻ lập tức quấy khóc, bỏ cuộc.
Hay khi giáo viên chỉ ra một lỗi nhỏ và trẻ chán nản không muốn làm tiếp
Đây là những biểu hiện của việc trẻ chưa hình thành khả năng phục hồi (resilience) trong trí tuệ cảm xúc.
Nhiều bố mẹ, vì muốn con vui, lại vô thức chiều chuộng, né tránh để con không gặp thất bại. Nhưng vô tình khiến trẻ tin rằng “thua là xấu”, “sai là đáng xấu hổ”, “không hoàn hảo là không được chấp nhận”.
Sự thật là trẻ ít trải nghiệm thất bại nhỏ, càng khó đối mặt với thất bại lớn sau này.
Cho phép trẻ thua một ván chơi, không hoàn thành một câu đố, hay mắc lỗi khi học tập… là những cơ hội tuyệt vời để bố mẹ nhẹ nhàng dẫn dắt: “Mẹ biết con đang buồn, nhưng không sao. Mình thử lại nhé, lần này biết đâu sẽ tốt hơn.”
Những lời động viên giúp trẻ hiểu rằng thất bại không đáng sợ, và điều quan trọng là biết sửa sai. Đó chính là nền tảng của đứa trẻ có EQ cao.
Nhiều bốmẹ nghĩ rằng EQ là bẩm sinh, nhưng thực tế, rí tuệ cảm xúc được hình thành từ môi trường gia đình, đặc biệt từ cách bố mẹ phản ứng.
Nếu bố mẹ thường xuyên nóng giận, trẻ sẽ học cách xử lý cảm xúc bằng cơn giận.
Nếu bố mẹ hay phớt lờ cảm xúc của con (“Có gì đâu mà khóc!”, “Con làm quá lên rồi!”), trẻ dần kìm nén cảm xúc và thu mình.
Nếu bố mẹ không cho phép con sai, trẻ sẽ sợ sai và thiếu dũng cảm khi lớn lên.
Ngược lại, những đứa trẻ có EQ cao thường lớn lên trong môi trường bố mẹ thấu hiểu và biết dẫn dắt:
- Khi con buồn, bố mẹ chấp nhận cảm xúc, không phủ nhận.
- Khi con xung đột với bạn bè, bố mẹ hướng dẫn con suy nghĩ về nguyên nhân và cách giải quyết.
- Khi con mắc lỗi, bố mẹ chỉ ra hành vi sai chứ không quy kết tính cách.
Và quan trọng nhất, bố mẹ cho con biết rằng “sai lầm có thể sửa, và con vẫn luôn được yêu thương”.
Giai đoạn 0 - 6 tuổi là thời kỳ vàng để phát triển EQ. Trong những năm tháng này, trẻ giống như những trang giấy trắng, mọi phản ứng, lời nói, cách xử lý cảm xúc của bố mẹ đều trở thành khuôn mẫu để trẻ sao chép và học theo.
Những tín hiệu nhỏ từ trẻ, nếu được bố mẹ nhận ra và dẫn dắt đúng lúc, sẽ trở thành chiếc “đòn bẩy cảm xúc” giúp trẻ vững vàng hơn trong tương lai. Hãy kiên nhẫn gieo mầm EQ cho con từ hôm nay, để con có thể bước vào cuộc sống với sự can đảm, nhân ái và khả năng thích nghi tốt nhất.
