Từng chỉ là loại cây mọc hoang ở bìa rừng, giống cây ưa nắng này nay trở thành nguồn thu nhập ổn định cho nhiều hộ nông dân miền núi. Không chỉ mở ra sinh kế mới mà còn biến những vùng đất hoang hóa thành vườn cây đặc sản có giá trị kinh tế cao.
Từ vài năm trở lại đây, cây sọ chó - loại cây bụi thuộc họ Rutaceae, lá nhỏ màu xanh bóng, thân có gai được thị trường ẩm thực săn tìm bởi hương thơm đặc trưng và vị cay hăng nhẹ giống tinh dầu vỏ quýt.
Vốn được người dân khu vực Bắc Trung Bộ và Tây Nguyên sử dụng như một loại gia vị bản địa, cây sọ chó trước kia chỉ mọc dại trong rừng hay ven các con suối, được người dân đi tìm và hái để nấu ăn trong gia đình. Tuy nhiên, khi nhu cầu về các loại gia vị bản địa tăng mạnh, lá sọ chó bất ngờ trở thành “đặc sản núi rừng” được thu mua với giá cao, giúp nông dân mở ra cơ hội đổi đời.
Cây sọ chó còn có tên gọi khác là sẻn đen, sẻn gai, truông lá nhỏ, mọc hoang dại tại núi rừng các khu vực như Huế, Quảng Trị, Lâm Đồng, Gia Lai… Cây này thường được dùng là gia vị trong nấu ăn.
Để đáp ứng nhu cầu càng tăng cao của thị trường, một số nông dân đã đem nó về trồng ở vườn nhà, thu được tín hiệu khả quan và mở ra hướng đi mới trong canh tác nông nghiệp.
Theo ghi nhận từ nhiều hộ dân có kinh nghiệm trồng cây sọ chó, đây là cây dễ nhân giống, tỷ lệ sống cao và không cần quá nhiều kỹ thuật. Đất trồng chỉ cần làm tơi xốp, bón phân chuồng hoai mục và giữ ẩm đều. Một số nông dân chia sẻ rằng thời gian gieo giống đến khi ra lá thu hoạch chỉ khoảng 6 tháng, ngắn hơn nhiều loại cây đặc sản khác và chi phí chăm sóc gần như không đáng kể.
Một trong những lợi thế của cây sọ chó là khả năng sinh trưởng mạnh mẽ mặc dù sống trong điều kiện khắc nghiệt. Cây chịu được nắng, gió và đất nghèo dinh dưỡng, phù hợp với những vùng đất dốc, đất rừng hoặc đất rẫy bỏ hoang. Người dân chỉ cần đi rừng tìm cây mẹ - cây giống và chọn phương pháp giâm hom hoặc chiết cành đem về ươm.
Để cây phát triển tốt, một số vườn còn đầu tư hệ thống tưới nước nhỏ giọt, nhà ươm bằng lưới che mát kiên cố. Lý do đến từ đặc tính sinh trưởng của loại cây này. Được biết, cây sọ chó đặc biệt cần bóng râm nhẹ, bởi trong tự nhiên cây thường mọc dưới tán cây rừng. Do đó, nhiều hộ áp dụng mô hình trồng xen kẽ với những loại cây khác hoặc dùng lưới che để giảm cường độ ánh sáng cho cây non. Nhờ đó, lá giữ màu xanh đậm, hương thơm mạnh hơn và đạt chuẩn để bán thương phẩm.
Cây trưởng thành cho thu hoạch lá mỗi tuần, trung bình 5 cây có thể thu được 1kg lá tươi. Lá sọ chó sau khi thu về được phân loại ngay như lá non bán cho nhà hàng để chế biến món ăn, còn lá già sấy giòn, có mùi đậm hơn nên bán giá cao hơn.
Những năm gần đây, lá sọ chó được sử dụng như một loại gia vị đặc biệt nên lá của cây này càng được nhiều người săn lùng tìm mua. Trên thị trường, lá sọ chó tươi có giá khoảng 250.000 - 350.000 đồng/kg, lá khô khoảng 800.000 đồng/kg. Do đó, những nông dân theo đuổi nghề trồng cây sọ chó có thể nhận được nguồn thu nhập ổn định, sau khi trừ chi phí phân bón, đầu tư hệ thống tưới tiêu.
Với những hộ trồng từ 10.000 cây, sản lượng thu hoạch mỗi năm lên đến 3 tấn lá khô, tương đương doanh thu từ vài trăm triệu đến 1 tỷ đồng/năm.
Một số bệnh thường gặp trên cây sọ chó như đục thân, rám lá được người dân xử lý bằng cách tỉa cành già, duy trì độ ẩm ổn định và dọn sạch gốc cây để hạn chế nấm bệnh. Kinh nghiệm từ nhiều người trồng cho thấy bí quyết để lá sọ chó đạt chất lượng cao nằm ở thời điểm thu hái. Lá phải đủ độ già để có độ giòn, không được để quá non vì sẽ nhạt mùi, nhưng cũng không cắt quá già khiến lá bị xơ.
Khi đầu ra ổn định, nhiều hộ tiếp tục mở rộng sản xuất theo hướng chuyên nghiệp: đầu tư lò sấy, đóng gói chân không, phát triển thương hiệu lá sọ chó sấy khô để bán trên sàn thương mại điện tử, tiếp cận khách ở đa dạng vùng miền.
Không chỉ bán lá, người dân còn có thêm nguồn thu từ việc bán giống. Những vườn trồng lâu năm có thể tự nhân giống hàng nghìn cây con, bán với giá 10.000–20.000 đồng/cây, giúp tăng thêm thu nhập mà không tốn nhiều chi phí.
Đây được xem là nghề mới phát triển nhưng đầy tiềm năng của vùng núi rừng trong những năm trở lại đây khi mang lại lợi nhuận kép, vừa bán giống, vừa bán thương phẩm. Từ đó, giúp cây sọ chó trở thành mô hình kinh tế hiệu quả ở các vùng núi, cao nguyên.
Nhiều diện tích đất dốc kém hiệu quả trước đây trồng mì, cây lương thực ngắn ngày hoặc bỏ hoang nay được chuyển đổi sang trồng cây sọ chó cho thu nhập cao gấp nhiều lần. Một số hộ cho biết mức thu nhập hiện tại nhờ loại cây đặc sản này đã giúp họ đổi đời, cải thiện chất lượng cuộc sống hoặc đầu tư thêm trang thiết bị sản xuất.
Việc đưa cây dại thành cây đặc sản không chỉ nâng cao thu nhập cho nông dân mà còn góp phần bảo tồn nguồn gen và giá trị ẩm thực bản địa. Nhờ có hương thơm đặc trưng và nhu cầu thị trường ổn định, lá sọ chó trở thành mặt hàng được thu mua quanh năm.
Từ một loài cây từng chỉ mọc hoang, cây sọ chó nay trở thành “vàng xanh” của núi rừng. Sở hữu ưu điểm dễ trồng, chăm sóc, không kén đất và cho lợi nhuận cao, nền nghề canh tác cây sọ chó đang giúp nhiều gia đình có thu nhập tốt, mở ra nhiều hướng đi trong phát triển nông nghiệp.
