Sâu trong miền biên viễn Cao Bằng, nơi núi non trùng điệp và những bản làng dân tộc chen nhau giữa thung lũng, chợ phiên Tổng Cọt vẫn đều đặn họp vào các ngày 2 và 7 âm lịch hằng tháng.
Chợ phiên Tổng Cọt, thuộc xã Tổng Cọt, huyện Hà Quảng, tỉnh Cao Bằng, là một nét văn hóa độc đáo của đồng bào các dân tộc miền núi phía Bắc. Cứ mỗi năm ngày, chợ lại họp một lần, vào các ngày 2 và 7 âm lịch, thu hút đông đảo đồng bào dân tộc Tày, Nùng, Mông từ các xã lân cận như Thượng Thôn, Hạ Thôn, Cải Viên, Phù Ngọc và huyện Trà Lĩnh.
Từ sáng sớm, bà con đã dậy chuẩn bị hàng hóa mang xuống chợ. Phương tiện di chuyển chủ yếu là ngựa thồ, một hình ảnh quen thuộc nơi vùng cao. Chợ chỉ họp trong buổi sáng, nên ai cũng tranh thủ đến từ sớm để kịp trao đổi, mua bán.
Sản phẩm mang đến chợ vô cùng phong phú: từ nông sản như ngô, đậu tương, rau củ, hoa quả rừng... đến gia súc như trâu, bò, ngựa, lợn, gà. Ngoài ra còn có các mặt hàng thiết yếu như quần áo, giày dép, sách vở, đồ dùng học tập, thực phẩm khô, nông cụ và dụng cụ lao động sản xuất. Những mặt hàng này chủ yếu được bà con trao đổi để lấy gạo, muối, dầu ăn, quần áo và các vật dụng sinh hoạt hằng ngày.
Điểm nổi bật của chợ phiên là chợ trâu bò, nơi tập trung rất nhiều người mua kẻ bán, tạo nên một không khí náo nhiệt đặc trưng của vùng cao. Ngoài ra, trong chợ còn có các hàng quán bán đồ ăn như phở, bánh rán, rượu ngô... và các quầy hàng bán thuốc lá cuốn, dao, xẻng, nông cụ truyền thống.
Trước thời kỳ đổi mới, chợ phiên Tổng Cọt còn nhỏ hẹp, heo hút. Hàng hóa nghèo nàn, chủ yếu là những thứ người dân tự làm ra. Chợ khi đó chưa có sự tham gia của nhiều vùng, và chỉ có người dân tộc Nùng là chủ yếu.
Tuy nhiên, từ khi đất nước đổi mới, mở cửa nền kinh tế, chợ Tổng Cọt cũng đã có nhiều thay đổi tích cực. Không gian chợ được mở rộng, cơ sở hạ tầng được tu sửa, lượng người tham gia họp chợ ngày càng đông. Hàng hóa ngày càng đa dạng hơn với sự xuất hiện của những mặt hàng mới như đồ chơi trẻ em, bánh kẹo, quần áo hiện đại, dụng cụ lao động cải tiến. Lò rèn truyền thống trong chợ ngày xưa giờ đây đã vắng bóng, nhường chỗ cho các sản phẩm được sản xuất hàng loạt.
Sự giao lưu giữa các dân tộc cũng ngày càng phong phú. Người dân địa phương có cơ hội tiếp xúc, trao đổi với nhiều dân tộc khác nhau và với khách đến từ miền xuôi. Điều này dẫn đến sự biến đổi trong lối sống, sinh hoạt, và cả trong trang phục. Ngày nay, chỉ còn số ít người già mặc trang phục truyền thống, còn phần lớn giới trẻ chọn mặc quần áo hiện đại, may từ vải công nghiệp, trong đó có cả hàng nhập từ Trung Quốc.
Về ngôn ngữ, nếu trước kia trong chợ chủ yếu sử dụng tiếng dân tộc thì hiện nay, tiếng phổ thông đã được dùng phổ biến hơn, nhất là trong giới trẻ.
Bà con sinh sống trên địa bàn xã Tổng Cọt chủ yếu là người Nùng, trong đó có ngành Nùng Giang cư trú nhiều ở các xã như Vân An, Cải Viên, Thượng Thôn, Hạ Thôn, Mã Ba và Tổng Cọt. Phụ nữ Nùng Giang truyền thống thường mặc áo chàm, kiểu áo ngắn, khuy ngang, cài khít cổ, tay và ngực vừa vặn, thân áo xẻ tà. Ngày nay, trang phục này chủ yếu còn được thấy ở phụ nữ lớn tuổi.
Tại phiên chợ, người dân còn bày bán nhiều đặc sản địa phương. Một trong những món ăn gây ấn tượng với du khách là đậu phụ chao mỡ – loại đậu chiên giòn, thơm ngậy. Đây là món ăn phổ biến và được nhiều người ưa chuộng. Đậu được chiên ngập trong chảo dầu mỡ sôi sùng sục, đảo đều tay đến khi đậu nổi lên, bên ngoài vàng ươm, giòn tan, bên trong vừa chín tới, mềm và xốp. Đậu đang nóng hôi hổi được ăn kèm với tương.
Từ xã Tổng Cọt, du khách có thể kết hợp tham quan các địa danh nổi tiếng khác của tỉnh Cao Bằng như Khu di tích quốc gia đặc biệt Pác Bó (cách khoảng 27km) hay núi Mắt Thần (cách khoảng 22km). Những điểm đến này góp phần tạo nên sức hút du lịch cho vùng đất biên cương, nơi vẫn lưu giữ được nhiều giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào các dân tộc thiểu số.
