Để phòng chống tội phạm mạng, giới trẻ cần được trang bị những kỹ năng cần thiết. Điều này bao gồm việc nâng cao ý thức cảnh giác, học cách nhận biết các hình thức lừa đảo phổ biến, và biết cách bảo vệ thông tin cá nhân trên không gian mạng.
Giới trẻ còn thiếu kỹ năng ứng phó với tội phạm mạng
Hiện nay, mạng xã hội như Facebook và Tiktok đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống của giới trẻ. Tuy nhiên, bên cạnh những tiện ích và trải nghiệm thú vị, các nền tảng này cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ mà học sinh và thanh thiếu niên thường khó nhận biết. Theo báo cáo Vietnam Digital 2024 của We Are Social, Facebook hiện đang đứng đầu về lượng người dùng tại Việt Nam, trong khi Tiktok cũng lọt vào top 5 nền tảng phổ biến nhất. Mạng xã hội không chỉ là nơi giải trí và kết nối, mà còn đầy rẫy các cạm bẫy như lừa đảo trực tuyến, tin giả, xâm phạm quyền riêng tư và bạo lực mạng.
Cục An toàn thông tin Việt Nam cho biết, chỉ trong 9 tháng đầu năm 2024, đã có hơn 22.000 vụ lừa đảo trực tuyến được báo cáo, cho thấy tình trạng ngày càng đáng lo ngại. Đặc biệt, trẻ em và thanh thiếu niên, những người chưa đủ kinh nghiệm và nhận thức để đối phó với các nguy cơ trở thành nhóm đối tượng dễ bị tổn thương nhất. Các chuyên gia an ninh mạng cảnh báo rằng, sự lan tràn của các nội dung không phù hợp, tin tức sai lệch và các ứng dụng thu thập dữ liệu có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho tâm lý và sự phát triển của học sinh. Nếu không có sự hướng dẫn và bảo vệ từ người lớn, trẻ em có thể dễ dàng bị lợi dụng, bắt nạt trên mạng, hoặc tệ hơn là rơi vào các bẫy lừa đảo tinh vi.
Phân tích về “lỗ hổng” tâm lý ở lứa tuổi thanh thiếu niên khi dễ dàng trở thành "miếng mồi ngon" của tội phạm mạng dù kỹ năng công nghệ không thấp, Tiến sĩ, Thượng tá Đào Trung Hiếu, chuyên gia Tội phạm học, Bộ Công an cho rằng, thế hệ trẻ lớn lên trong môi trường số, sử dụng công nghệ thành thạo, nhưng kỹ năng tự bảo vệ trước tội phạm mạng thì còn rất hạn chế. Đây là những khoảng trống tâm lý mà mọi tội phạm có thể khai thác.
Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đoàn, Phó Bí thư Thường trực Thành Đoàn, Chủ tịch Hội LHTN thành phố Hà Nội Nguyễn Đức Tiến tham quan hoạt động chuyển đổi số của thanh niên Thủ đô. Ảnh: Nguyễn Dũng
TS.Thượng tá Đào Trung Hiếu phân tích: ở lứa tuổi này, sự phát triển về thể chất, cụ thể là trí nào còn chưa thực sự hoàn thiện. Những nghiên cứu về thần kinh học cho thấy vùng não chịu trách nhiệm cho khả năng kiểm soát cảm xúc và ra quyết định hợp lý chỉ hoàn thiện sau 25 tuổi. Do đó thanh thiếu niên rất dễ hành động theo những cảm xúc và họ dễ hoảng loạn trước những áp lực và lời đe dọa mà không kịp suy xét một cách thấu đáo và logic. Bên cạnh đó, tâm lý sợ uy quyền, thiếu khả năng tư duy phản biện, sợ bị cha mẹ trách mắng vì dính líu đến tội phạm của nhiều em, khiến các em dễ tin vào những đối tượng tự xưng mình là công an, viện kiểm sát… sau đó, chọn giấu kín và tự xử lý, tạo điều kiện để tội phạm tiếp tục thao túng. Hậu quả là khi sa bẫy thì các em bị cô lập thông tin, vừa lo sợ vừa tự ti dẫn đến việc không tìm cơ quan chức năng để trình báo, bỏ lỡ cơ hội được giải cứu sớm.
Xây dựng “lá chắn số” bằng kỹ năng sống 4.0
TS.Thượng tá Đào Trung Hiếu nhấn mạnh rằng, mạng xã hội là một địa hạt lý tưởng cho bọn tội phạm bởi chúng sở hữu những đặc tính khiến niềm tin bị thao túng và hành vi phạm tội được che giấu. Điều nguy hiểm nhất là mạng xã hội tạo ra ảo giác là sự thật hiển nhiên, biến trò lừa thành hiện thực ảo mà nạn nhân rất khó thoát ra. Do đó, thay vì chỉ dạy các bạn trẻ "đừng tin người lạ", chúng ta cần chiến lược phòng ngừa chủ động hơn. Kỹ năng sống 4.0 cần được đưa vào giáo dục sớm.
Trước tiên, cần dạy con kỹ năng nhận diện lừa đảo số. Học sinh cần được huấn luyện các dấu hiệu nhận biết, tài khoản giả mạo, lệnh bắt giả, yêu cầu chuyển tiền khẩn cấp qua các tình huống mô phỏng. Thứ hai là tư duy phản biện và kiến thức pháp lý cơ bản. Trẻ cần được biết quyền được yêu cầu xác thực, biết rằng công an không bao giờ điều tra hay yêu cầu chuyển tiền qua mạng. Thứ ba, kỹ năng cầu cứu khẩn cấp, diễn tập các bước “3 không” (không làm theo, không chuyển tiền, không cắt liên lạc gia đình và gọi ngay 113 hoặc cơ quan chức năng). Thứ tư là bảo vệ dữ liệu cá nhân, không công khai số điện thoại, địa chỉ, giấy tờ tùy thân lên mạng, hạn chế để dữ liệu trở thành nguyên liệu cho lừa đảo. Và cuối cùng là diễn tập định kỳ. Các trường cần tổ chức diễn tập an toàn số giống như diễn tập phòng cháy dễ cháy, biến kỹ năng phòng chống tội phạm mạng thành phản xạ bản năng.
Ảnh minh họa.
Bên cạnh đó, gia đình cần đặt ra quy tắc rõ ràng về việc sử dụng thiết bị số, như: Thời lượng, ứng dụng được phép cài đặt, quyền kiểm tra định kỳ, lịch sử tin nhắn, truy cập tài khoản mạng xã hội của con… Không nên đánh đồng việc “tôn trọng quyền riêng tư” với “phó mặc hoàn toàn”. Với trẻ dưới 16 tuổi, quyền riêng tư phải đi kèm quyền được bảo vệ. Bên cạnh đó, nhà trường cần xem an toàn mạng xã hội là nội dung bắt buộc trong chương trình kỹ năng sống, tổ chức các buổi tập huấn, nói chuyện chuyên đề có sự tham gia của Công an, chuyên gia tâm lý. Không chỉ dừng lại ở khẩu hiệu “hãy cẩn thận trên mạng”, mà cần diễn tập các tình huống cụ thể, nhận diện thủ đoạn thật - giả, để học sinh có phản xạ nhận biết và phản ứng đúng.
Thanh thiếu niên được tuyên truyền, phổ biến, nâng cao nhận thức và kỹ năng cơ bản để bảo đảm an toàn thông tin trên không gian mạng chính là lá chắn mạnh mẽ nhất trong cuộc chiến chống lừa đảo trực tuyến.
Xác định rõ vai trò của thanh niên Thủ đô trong công cuộc đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, không chỉ đóng vai trò là một chiến sĩ trên không gian mạng mà còn góp phần vào việc tuyên truyền và bảo vệ những người xung quanh mình trước vấn nạn lừa đảo trực tuyến, thời gian qua, Thành đoàn Hà Nội đã triển khai nhiều hoạt động cụ thể, thiết thực nhằm giúp thanh niên tiếp cận công nghệ mới, nâng cao năng lực làm chủ tri thức, hội nhập quốc tế.
Lớp tập huấn “Kỹ năng sử dụng Internet, mạng xã hội và phòng tránh những văn hóa phẩm độc hại trên không gian mạng” do Thành Đoàn Hà Nội tổ chức thu hút đông đảo cán bộ, đoàn viên, thanh niên tham gia. Ngoài được trang bị kỹ năng số, cán bộ, đoàn viên tham dự lớp tập huấn đã được hướng dẫn những kỹ năng nhận diện, ngăn chặn các quan điểm sai trái, thù địch, thông tin xấu, độc; thực hành trực tiếp các cách thức để đưa quan điểm, thông tin chính thống, khoa học lên mạng xã hội. Họ cũng được hướng dẫn phương pháp tổ chức tuyên truyền, sinh hoạt, hội họp, hệ thống mạng xã hội, phương tiện truyền thông đại chúng sử dụng để đấu tranh phản bác các thông tin xấu, độc trên Internet, mạng xã hội.
Bên cạnh đó, một khóa học đặc biệt được Thành Đoàn Hà Nội chỉ đạo HUB Network (trực thuộc Thành Đoàn Hà Nội) và HUB Academy phối hợp tổ chức đó là khóa học AI miễn phí dành cho học sinh, sinh viên, người đứng đầu doanh nghiệp… Với tên gọi “HUB GenAI Future Founders” khóa học được triển khai theo hình thức trực tiếp kết hợp trực tuyến tại Cung Thanh niên Hà Nội vào các buổi tối thứ 5 và sáng Chủ nhật hằng tuần. Khóa học được tổ chức nhằm khơi dậy tinh thần đổi mới sáng tạo và mang đến cơ hội tiếp cận công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) tiên tiến cho thế hệ trẻ Việt Nam. Hoạt động này càng ý nghĩa trong bối cảnh chuyển đổi số đang trở thành động lực phát triển đất nước.
Ngoài ra, mô hình “bình dân học vụ số” đã thu hút hơn 200.000 thanh niên, sinh viên, đoàn viên tham gia học tập, nâng cao năng lực số. Thành Đoàn Hà Nội ứng dụng phương thức đào tạo microlearning (học tập vi mô) để tiếp cận hiệu quả hơn với thanh niên, giúp các bạn từng bước thành thạo công nghệ, đặc biệt trong lĩnh vực dữ liệu và công nghệ AI…
Những mô hình này góp phần nâng cao năng lực số cho đoàn viên, thanh thiếu niên, giúp họ nhận diện và có kỹ năng tự bảo vệ mình trên môi trường mạng.
