Có 3 thời điểm quan trọng để bố mẹ tận dụng nuôi dưỡng trí thông minh và tính kỷ luật cho trẻ.
Xinxin hiện đang học năm thứ hai trung học cơ sở. Khi còn ở bậc tiểu học, gia đình thường khuyến khích em học theo chị gái Coco – một học sinh viết chữ đẹp, thành tích học tập nổi bật và thường xuyên được thầy cô khen ngợi. Khi đó, Xinxin tiến bộ khá đều, học hành có vẻ nhẹ nhàng và thuận lợi.
Tuy nhiên, từ khi bước sang năm hai trung học cơ sở, mọi thứ bắt đầu thay đổi. Khối lượng kiến thức tăng nhanh, đặc biệt là các môn tư duy như toán và vật lý. Dù dành rất nhiều thời gian học mỗi ngày, có khi lên tới mười một, mười hai tiếng, Xinxin vẫn loay hoay trước những bài toán khó, không tìm ra hướng giải, còn kết quả học tập thì gần như không cải thiện.
Những áp lực ấy khiến gia đình không khỏi lo lắng và cũng gợi nhớ đến một nhận định quen thuộc trong giáo dục: có những trẻ từng là “học sinh giỏi” ở giai đoạn đầu, nhưng khi lên cao lại dần hụt hơi. Người ta gọi đó là hiện tượng “học sinh giỏi giả” – những em vượt qua được hai nấc sàng lọc đầu tiên là năng lực tiếp thu và trí thông minh, nhưng lại vấp phải nấc sàng lọc quan trọng nhất: khả năng tự giác, kỷ luật và bền bỉ trong học tập.
Vì vậy, bố mẹ cần chú ý đếni nút đầu tiên sàng lọc IQ và nút sàng lọc kỷ luật tự giác trong quá trình trưởng thành của trẻ.
Nút thứ nhất: Lớp ba của cấp tiểu học
Ở giai đoạn này, việc học của trẻ chuyển sang hiểu hay không hiểu. Và điều bắt đầu bị “sàng lọc” chính là những em chỉ giỏi ghi nhớ máy móc.
Ở lớp một, lớp hai, cần chăm chỉ, chịu khó học thuộc thì điểm số thường khá cao so với bạn bè. Nhưng từ lớp ba trở đi, mọi thứ thay đổi rõ rệt: toán xuất hiện nhiều bài có lời văn, đòi hỏi trẻ phải hiểu bản chất và suy luận logic; môn tiếng Việt bắt đầu yêu cầu viết đoạn dài, kỹ năng đọc hiểu cũng khó hơn trước.
Nếu trong những năm đầu tiểu học trẻ được học theo chương trình giảm tải, “nút sàng lọc” này có thể lùi sang lớp bốn. Nhưng sớm hay muộn, trẻ vẫn sẽ phải đối diện.
Muốn con không bị tụt lại khi bước vào giai đoạn này, điều quan trọng là rèn khả năng hiểu bài từ sớm, học đến nơi đến chốn, nắm được “vì sao” không chỉ “làm thế nào”.
Thay vì cho trẻ làm quá nhiều đề giống nhau, hãy giảm bớt bài luyện máy móc và dành thời gian hướng dẫn trẻ đặt câu hỏi, giải thích lại bằng lời. Việc hiểu sâu và biết đặt vấn đề chính là nền tảng giúp trẻ học vững vàng hơn ở những chặng đường dài phía sau.
Nút thứ hai: Lớp hai của trường trung học cơ sở
Bước sang giai đoạn này, các môn học như Hóa, Lý chính thức xuất hiện, Toán học bắt đầu đi sâu vào hàm số và hình học.
Kiến thức không còn dừng ở mức biết làm mà đòi hỏi trẻ phải hiểu bản chất, kết nối nhiều khái niệm cùng lúc. Đây cũng là thời điểm khả năng học tập của trẻ được kiểm tra toàn diện hơn bao giờ hết. Và điều bị sàng lọc lúc này chính là kiểu học sinh thụ động, chỉ học khi bị thúc ép.
Nhiều trẻ vẫn có thể “cầm cự” trong năm đầu trung học cơ sở nhờ nền tảng tiểu học khá tốt. Nhưng đến năm thứ hai, khi độ khó tăng mạnh, điểm số bắt đầu tụt dốc rõ rệt. Trường hợp của Xinxin –là một ví dụ điển hình. Năm lớp 6, em vẫn nằm trong top 10 của lớp. Thế nhưng chỉ sau học kỳ đầu lớp 7, thứ hạng đã rơi thẳng xuống top 30.
Sau một buổi trò chuyện thẳng thắn, người mẹ mới nhận ra vấn đề cốt lõi: con chỉ làm bài tập được giao, hoàn thành cho xong nhiệm vụ, nhưng không hề chủ động rà soát lỗ hổng kiến thức, không có thói quen tự học hay đào sâu bài vở.
Thực tế, khi đã lên trung học cơ sở, nếu trẻ vẫn phải chờ bố mẹ nhắc nhở mới học, thì việc bị “tụt lại phía sau” gần như là điều không tránh khỏi. Giai đoạn này đòi hỏi trẻ phải biết tự chịu trách nhiệm với việc học, nếu không, sự sàng lọc sẽ diễn ra rất nhanh và rõ ràng.
Nút thứ ba: Năm đầu tiên của trường trung học
Khi bước vào trung học phổ thông, khối lượng kiến thức tăng lên nhanh ngay từ đầu năm học. Tiến độ giảng dạy cũng nhanh hơn rất nhiều: ở không ít trường, toàn bộ chương trình lớp 12 đã được dạy xong từ năm lớp 11, quãng thời gian còn lại chủ yếu dành cho ôn tập và tự học.
Ở giai đoạn này, yếu tố quyết định không còn là thông minh hay chăm chỉ bề ngoài, mà là kỷ luật tự giác thực sự. Đây cũng là “nút sàng lọc” cuối cùng, nơi những học sinh thiếu khả năng tự quản lý bản thân dần bị bỏ lại phía sau.
Kỷ luật tự giác là khả năng tập trung học tập nghiêm túc dù điện thoại ở ngay bên cạnh, bình tĩnh điều chỉnh trạng thái khi điểm số lên xuống, biết tự lập danh sách việc cần làm mỗi ngày, đặt mục tiêu ngắn hạn và kiên trì theo đuổi kế hoạch dài hạn.
Ở giai đoạn này, bố mẹ nên bồi dưỡng khả năng quản lý thời gian, lập kế hoạch học tập và ý thức tự chịu trách nhiệm với việc học của bản thân.
Thực tế, không có học sinh giỏi bẩm sinh một cách trọn vẹn. Tiểu học sàng lọc khả năng hiểu bài, trung học cơ sở thử thách năng lực học tập độc lập, còn trung học phổ thông là bài kiểm tra dài hơi về kỷ luật tự giác.
Việc học chưa bao giờ là con đường dễ dàng. Nếu bố mẹ sớm giúp con nắm vững ba yếu tố này, trẻ sẽ học nhẹ nhàng, tự tin và có cơ hội tận hưởng một tuổi thơ cân bằng, hạnh phúc hơn.
