Trước đây, loại rau này chỉ được xem là rau dại, mọc hoang trong rừng và được người dân hái về sử dụng như một nguồn rau thay thế trong những giai đoạn khó khăn.
Ở vùng cao Bát Xát, tỉnh Lào Cai, nơi địa hình chia cắt mạnh và khí hậu khắc nghiệt quanh năm, người dân bản địa từ lâu đã dựa vào rừng núi như một nguồn sống tự nhiên. Bên cạnh lúa nương, ngô, thảo quả hay các loại dược liệu, nhiều loài rau rừng từng chỉ xuất hiện trong bữa cơm chống đói nay dần được nhìn nhận như những đặc sản mang dấu ấn riêng của núi rừng Tây Bắc. Trong số đó, lá pạ phì là cái tên đang thu hút sự chú ý của không ít du khách và người yêu ẩm thực.
Pạ phì là một loại rau rừng mọc tự nhiên, thường xuất hiện ở bìa rừng, ven suối, những khu vực đất ẩm hoặc gần các vùng có nước đọng. Theo người dân địa phương, loại cây này sinh trưởng mạnh nhất tại Y Tý, một trong những vùng cao cách Lào Cai khoảng 70 km. Địa hình đồi núi hiểm trở cùng nền nhiệt mát mẻ quanh năm đã tạo điều kiện thuận lợi để pạ phì phát triển xanh tốt, lá dày, giòn và có mùi thơm đặc trưng.
Trước đây, pạ phì chỉ được xem là rau dại, mọc hoang trong rừng và được người dân hái về sử dụng như một nguồn rau thay thế trong những giai đoạn khó khăn. Việc thu hái hoàn toàn dựa vào kinh nghiệm của người bản địa, bởi không phải ai cũng có thể phân biệt pạ phì với các loại lá rừng khác. Cũng vì quá quen thuộc trong đời sống hằng ngày, người dân Y Tý hầu như không nghĩ đến việc trồng hay mang bán loại rau này. Chỉ cần vào rừng, đi dọc các khe suối là có thể hái được đủ cho bữa ăn gia đình.
Về hình dáng, lá pạ phì có dạng bầu dục, hơi thuôn dài, bề mặt lá không quá dày nhưng cứng cáp. Khi ăn, cảm giác đầu tiên mà nhiều người nhận thấy là vị hơi đắng nhẹ, có phần giống rau tầm bóp, song độ giòn và vị đậm hơn. Sau khi nhai, vị đắng nhanh chóng nhường chỗ cho cảm giác ngọt dịu, đọng lại ở cuống lưỡi. Một số thực khách lần đầu thưởng thức cho biết lưỡi có cảm giác ram ráp nhẹ, song nhìn chung pạ phì được đánh giá là dễ ăn và không gây khó chịu.
Điểm tạo nên sự khác biệt rõ rệt của pạ phì so với nhiều loại rau rừng khác nằm ở hương thơm. Ngay từ khi mới hái, lá đã tỏa ra mùi hương nồng nàn, gợi liên tưởng đến sự pha trộn của hoa quế, hoa hồi và thảo quả – những loại gia vị đặc trưng của vùng núi Tây Bắc. Khi chế biến, mùi thơm này càng trở nên rõ nét, lan tỏa trong không gian bếp, kích thích khứu giác trước cả khi món ăn được nếm thử.
Không chỉ gây ấn tượng về hương vị, pạ phì còn được người dân địa phương đánh giá là loại rau lành tính, dễ tiêu hóa và có tính mát. Khi dùng ăn sống, lá mang lại cảm giác thanh mát, không quá đắng, đặc biệt phù hợp khi ăn kèm các món có mùi tanh. Chính vì vậy, trong ẩm thực của người Hà Nhì, pạ phì thường được sử dụng cùng cá suối, các món nướng hoặc thả lẩu để cân bằng hương vị, giúp món ăn trở nên hài hòa hơn.
Trong bữa cơm truyền thống của người dân Y Tý, pạ phì được chế biến khá đa dạng. Cách đơn giản nhất là luộc chín, chấm cùng mắm tỏi hoặc gia vị địa phương. Ngoài ra, lá pạ phì còn được xào với thịt bò, thịt trâu, nấu canh hoặc ăn sống kèm các món cá. Đặc biệt, món gỏi cá hồi sống cuốn lá pạ phì, ăn cùng tía tô, cà rốt, gừng và dùng kèm bia theo cách của người Hà Nhì đã trở thành lựa chọn quen thuộc của nhiều du khách khi đến Y Tý.
Theo chia sẻ của người dân bản địa, trước đây gần như không có khái niệm mua bán pạ phì. Rau mọc nhiều trong rừng, ai cần thì tự đi hái. Chỉ khi du lịch Y Tý bắt đầu phát triển, lượng khách đến tham quan và lưu trú tăng lên, loại lá rừng này mới dần được giới thiệu rộng rãi hơn. Du khách sau khi thưởng thức thường tò mò về tên gọi, cách chế biến và nguồn gốc, từ đó pạ phì được nhắc đến như một nét chấm phá độc đáo trong ẩm thực địa phương.
Cùng với xu hướng tìm kiếm những món ăn lạ, mang đậm bản sắc vùng miền, pạ phì dần xuất hiện trong thực đơn của một số quán ăn, nhà hàng tại Sa Pa và khu vực lân cận. Từ một loại rau không mấy ai để ý, pạ phì trở thành mặt hàng được săn tìm vào đúng mùa. Tại các chợ phiên vùng cao ở Bát Xát, pạ phì được bán với giá khoảng 50.000 đồng mỗi kg, mức giá tương đối cao so với nhiều loại rau rừng khác.
Người dân cho biết, trước kia pạ phì mọc nhiều nhưng không mang lại giá trị kinh tế. Nay vào mùa, bà con tranh thủ đi rừng hái về bán cho các chợ phiên hoặc nhà hàng, vừa có thêm thu nhập, vừa góp phần quảng bá sản vật địa phương. Tuy nhiên, việc thu hái vẫn chủ yếu dựa vào nguồn tự nhiên, chưa có mô hình trồng đại trà hay nhân giống có kiểm soát.
Do phụ thuộc hoàn toàn vào điều kiện tự nhiên, pạ phì không xuất hiện quanh năm. Mùa xuân được xem là thời điểm lý tưởng nhất để thu hái, khi cây phát triển mạnh, lá non xanh mơn mởn, vị giòn và ngọt hơn so với các mùa khác. Vào thời gian này, tại các chợ phiên, pạ phì chủ yếu phục vụ người dân địa phương đã quen ăn, còn phần lớn các gia đình vẫn tự vào rừng hái là chính. Nhiều du khách sau khi thưởng thức đều nhớ hương vị đặc trưng của loại lá này và thường đặt món mỗi khi có dịp quay lại Y Tý.
Dù ngày càng được ưa chuộng, pạ phì vẫn giữ nguyên bản chất là một loại rau rừng hoang dã. Sản lượng hạn chế, không phải lúc nào cũng có sẵn trên thị trường khiến giá trị của pạ phì càng được nâng lên. Với nhiều người, đây không chỉ là một món ăn, mà còn là món quà mùa vụ mà núi rừng Tây Bắc dành tặng cho những ai có cơ hội ghé thăm đúng thời điểm.
Sự “lên ngôi” của lá pạ phì cho thấy cách người dân địa phương biết trân trọng và khai thác những gì thiên nhiên ban tặng. Từ một loại rau dại gắn liền với đời sống thường ngày, pạ phì đang dần khẳng định vị trí trong bản đồ ẩm thực vùng cao, góp phần tạo nên sức hút riêng cho du lịch Y Tý nói riêng và Lào Cai nói chung.
