Dù được xem là cỏ dại và từng bị nông dân nhổ bỏ để bảo vệ lúa, rau bợ ngày nay lại được tìm kiếm như một loại thực phẩm giàu dinh dưỡng và dược liệu có giá trị, đồng thời là nguyên liệu của nhiều món ăn dân dã nổi tiếng.
Trong số các loại rau mọc tự nhiên trên khắp đồng ruộng Việt Nam, rau bợ (hay cỏ bợ) là một trong những loài quen thuộc với nhiều vùng nông thôn. Dù được xem là cỏ dại và từng bị nông dân nhổ bỏ để bảo vệ lúa, rau bợ ngày nay lại được tìm kiếm như một loại thực phẩm giàu dinh dưỡng và dược liệu có giá trị, đồng thời là nguyên liệu của nhiều món ăn dân dã nổi tiếng.
Rau bợ là cây thảo bán thủy sinh, thường mọc ở ao, mương, ruộng trũng, hồ và vùng đầm lầy. Thân cây mềm, rỗng, bò trên mặt đất hoặc mặt nước, chia nhiều đốt nhỏ; mỗi đốt có rễ và lá mọc lên từ cuống dài. Bộ rễ dạng chùm, rễ non có màu trắng, khi già dần chuyển vàng nâu. Điểm đặc trưng dễ nhận biết của loài cây này là lá gồm bốn thùy sắp xếp theo dạng chữ thập.
Rau bợ thuộc ngành dương xỉ, vì vậy không có hoa như những loài cây thân thảo khác. Cơ quan sinh sản của cây là các bào tử quả nằm ở gốc cuống lá, thường xuất hiện từ tháng 5 đến tháng 6 hằng năm. Đây cũng là thời điểm rau phát triển mạnh. Trong điều kiện ẩm ướt, loại cây này sinh trưởng rất nhanh, thậm chí “lấn át” cây trồng trên ruộng lúa.
Trước đây, rau bợ bị xem là loài thực vật gây ảnh hưởng đến canh tác, nhưng theo thời gian, nhu cầu sử dụng loại rau này ngày càng tăng, nhất là trong các món canh truyền thống. Rau bợ có vị bùi, ngọt giống rau ngót, thêm chút vị chua nhẹ như me và mùi tanh đặc trưng tương tự diếp cá. Chính sự hòa quyện này khiến rau bợ hợp với cua đồng, tôm, cá, đặc biệt là cá rô đồng.
Món rau bợ nấu cá rô đồng là một ví dụ tiêu biểu. Cá rô được làm sạch, có thể lọc xương rồi chiên vàng trước khi đun nhỏ lửa cùng các gia vị cơ bản. Khi cá mềm, người chế biến mới cho rau vào, đảo nhẹ để rau vừa chín tới. Vị ngọt mát của rau hòa cùng độ béo thơm của cá rô tạo nên món canh được đánh giá “ngon hơn cả thịt cá” theo cảm nhận của nhiều người dân vùng đồng bằng.
Ngoài việc nấu canh, rau bợ còn được dùng dưới nhiều hình thức: ăn sống, bóp gỏi cùng các loại rau rừng; luộc chung với rau bản địa khác; xào với thịt, tôm, cua; hoặc phơi khô làm trà uống giải nhiệt. Một số nơi còn sao vàng cây khô để dùng lâu dài như một loại thảo dược sắc uống trong mùa nóng.
Nghiên cứu cho thấy trong 100 g rau bợ có 4,6% protid, 1,6% glucid, 0,72% caroten cùng lượng vitamin C và cyclolaudenol đáng kể. Nhờ hàm lượng dinh dưỡng phong phú, rau bợ được đánh giá cao trong hỗ trợ sức khỏe, đặc biệt trong việc thanh nhiệt, lợi tiểu, giải độc cơ thể. Nhiều địa phương còn thu hái thường xuyên để làm rau ăn hằng ngày.
Từ góc độ y học cổ truyền, rau bợ được mô tả có vị ngọt pha chút đắng, tính hàn, tác dụng đi vào kinh tâm và tỳ, hỗ trợ giảm sưng, giải nhiệt, tiêu độc. Một số vùng còn dùng rau tươi giã lấy nước uống khi bị rết cắn hoặc rắn cắn, phần bã đắp lên vùng sưng để giảm đau và chống viêm.
Trước đây, rau bợ mọc nhiều ở đất hoang, ruộng bỏ vụ. Tuy nhiên, cùng với quá trình thâm canh, diện tích đất trống ngày càng ít, khiến nguồn rau bợ tự nhiên giảm đáng kể. Mặt khác, trong sản xuất nông nghiệp hiện đại, nhiều loại thuốc trừ cỏ có tác dụng tiêu diệt cây cỏ bợ, khiến loài rau này càng khó tìm hơn.
Nhu cầu thị trường lại ngày một tăng. Tại một số địa phương như Tây Ninh, nhiều hộ dân đã tận dụng đất sản xuất để trồng rau bợ như một loại cây thương phẩm. Theo người trồng, rau bợ dễ bén rễ, phát triển nhanh nhưng khâu thu hoạch rất tốn công do thân bò lan và quấn vào nhau. Để giảm công, nhiều hộ áp dụng cách trồng gom thành từng cụm, nhờ đó khi cây lớn, chỉ cần dùng dao cắt ngọn một lượt là có thể thu hoạch nhanh và đều.
Việc trồng rau bợ theo hướng hàng hóa mang lại thu nhập ổn định cho nông dân, bởi giá bán rau này không quá thấp và nguồn cung từ tự nhiên không còn dồi dào như trước.
Rau bợ hiện nay được nhìn nhận không chỉ là cây mọc hoang mà là nguồn thực phẩm, dược liệu có thể khai thác hiệu quả. Các món ăn từ rau bợ phù hợp khẩu vị nhiều vùng miền, đặc biệt là người dân đồng bằng Bắc Bộ và Nam Bộ. Trên phương diện sức khỏe, rau bợ giúp thanh lọc cơ thể, hỗ trợ hệ tiêu hóa, cải thiện giấc ngủ và giảm triệu chứng khí hư, bạch đới theo kinh nghiệm dân gian.
Ở nhiều vùng quê, rau bợ vẫn được hái quanh năm để chế biến món ăn hằng ngày. Một số gia đình ép nước rau tươi uống khi bị nóng trong, hoặc dùng làm thuốc đắp giảm sưng tấy. Những ứng dụng này được lưu truyền qua nhiều thế hệ và vẫn được áp dụng rộng rãi đến nay.
Từ loài cây từng bị loại bỏ trên ruộng đồng, rau bợ đã trở thành thực phẩm được nhiều người tìm mua, đặc biệt khi được chế biến đúng cách. Giá trị dinh dưỡng cao, tính ứng dụng đa dạng và vai trò trong y học cổ truyền khiến rau bợ ngày càng được quan tâm. Trong bối cảnh nhu cầu tiêu dùng rau sạch và thảo dược tăng nhanh, việc phát triển rau bợ theo hướng sản xuất có kiểm soát không chỉ giúp bảo tồn nguồn giống tự nhiên mà còn mở ra hướng đi kinh tế cho nhiều nông hộ.
