Trong lòng núi Cấm, giữa những dòng suối trong vắt len lỏi qua rừng, có một loài cá đặc biệt mà chỉ người bản địa mới thực sự am hiểu – cá chành dục, hay còn được người dân địa phương gọi thân thuộc là “vùn vụt”.
Nằm ở xã An Hảo, huyện Tịnh Biên, tỉnh An Giang, núi Cấm từ lâu được xem là “nóc nhà miền Tây”, nổi tiếng với khung cảnh hùng vĩ, khí hậu mát mẻ và hệ sinh thái đa dạng. Trong lòng ngọn núi ấy, giữa những dòng suối trong vắt len lỏi qua rừng, có một loài cá đặc biệt mà chỉ người bản địa mới thực sự am hiểu – cá chành dục, hay còn được người dân địa phương gọi thân thuộc là “vùn vụt”. Với khách phương xa, đây là cái tên lạ lẫm, nhưng với cư dân sống trên núi, cá chành dục là một phần quen thuộc của đời sống, vừa là ký ức, vừa là niềm tự hào về một loài thủy sản đặc hữu chỉ có ở vùng cao An Giang.
Theo người dân địa phương, cá chành dục sinh sống chủ yếu ở những con suối nhỏ, khe nước mát quanh năm trên sườn núi Cấm. Không ai biết chính xác từ khi nào loài cá này xuất hiện, chỉ biết rằng chúng đã tồn tại song hành cùng đời sống của người dân nơi đây từ bao đời. Dân trong vùng gọi là “cá tầm dục” hay “vùn vụt” vì đặc tính di chuyển cực nhanh – thoắt ẩn thoắt hiện trong làn nước, khiến việc bắt được chúng bằng tay gần như là điều không thể.
Khoảng 20 năm trước, cá chành dục từng sinh sôi khá nhiều. Trẻ con và người lớn thường chỉ cần bẻ dây chì làm lưỡi câu, dùng ít mồi trùn, ra một đoạn suối là có thể câu được vài con để cải thiện bữa cơm gia đình. Ban đầu, ít ai chú ý đến loài cá nhỏ bé này. Nhưng khi người ta nhận ra thịt cá có hương vị thơm ngon, dai và đậm đà hơn hẳn nhiều loại cá suối khác, cá chành dục dần trở thành món đặc sản được quý trọng, đặc biệt dùng để đãi khách phương xa.
Nhìn thoáng qua, cá chành dục khá giống cá lóc con, thân nhỏ và thon dài, nhưng nếu quan sát kỹ sẽ thấy những chi tiết đặc trưng như phần vây bụng và vây lưng ánh sắc đỏ hoặc cam rực rỡ. Cá trưởng thành có thể đạt kích thước bằng nửa cùm tay – được xem là kích thước hiếm vì phần lớn cá chành dục chỉ nhỏ bằng ngón tay. Cũng chính vì vẻ ngoài bắt mắt, một số người dân còn giữ lại để nuôi làm cá cảnh, coi như “báu vật” của núi Cấm.
Không chỉ có vẻ đẹp lạ, thịt cá chành dục cũng đặc biệt nhờ vị ngọt thanh, chắc và thơm. Dù chế biến đơn giản như nướng, kho hay nấu canh chua, hương vị của loài cá này đều để lại ấn tượng khó quên. Người dân địa phương thường ví rằng, “nếu cá da trơn có cá bông lau ngon hơn cá tra, cá ba sa, thì cá suối có cá chành dục ngon hơn tất cả”. Chính vì thế, dẫu không phổ biến, cá chành dục vẫn được xem là “đặc sản thượng đỉnh” của núi Cấm – món ăn mà không phải ai cũng có cơ hội được nếm thử.
Ngày nay, cá chành dục đã trở nên khan hiếm. Việc bắt được vài con cá phục vụ một bữa ăn cũng mất nhiều thời gian và công sức. Người dân cho biết, để có nồi canh chua cá chành dục đãi khách, họ có khi phải đi câu ba bốn ngày mới đủ số lượng. Có những du khách hiếu kỳ lên núi, mang cần câu theo để “thử vận may”, nhưng phần lớn đều trở về tay trắng.
Khác với nhiều loài cá khác, cá chành dục khá “gan lì”. Khi mắc câu mà rơi lại xuống nước, chúng vẫn có thể đớp mồi thêm lần nữa, khiến người đi câu vừa bực vừa thú vị. Chính đặc tính này khiến cá chành dục được xem là “chiến binh suối núi”, một biểu tượng của sức sống hoang dã giữa đại ngàn An Giang.
Dù vậy, người dân địa phương hiếm khi khai thác cá chành dục để bán thương mại. Với mức giá dao động từ 400.000 đến 500.000 đồng mỗi kilogram – ngang với nhiều loại hải sản cao cấp – loài cá này vẫn gần như vắng bóng trên thị trường. Nguồn cung ít, thời gian tìm bắt lâu, khiến cá chành dục chỉ xuất hiện trong những bữa ăn thân mật, khi người dân muốn đãi bạn hiền hay người thân quý.
Cá chành dục – cũng như ốc núi, cua núi – là sản vật đặc trưng của vùng cao An Giang. Nhưng khác với hai loại kia có thể dễ dàng tìm thấy, cá chành dục gần như “ẩn mình”. Người dân trên núi Cấm không xem đây là món hàng để buôn bán mà là “món quý của núi rừng”, được giữ lại cho những dịp thật đặc biệt. Họ hiểu rằng nếu khai thác quá mức, loài cá này có thể biến mất vĩnh viễn khỏi dòng suối trong mát đã nuôi dưỡng nó suốt bao đời.
Một số người từng thử nuôi cá chành dục trong bể nhỏ hoặc ao nhà, mong nhân giống và bảo tồn loài thủy sản quý này. Tuy nhiên, chưa ai dám khẳng định kết quả. Cá chành dục là loài cá suối, thích hợp với môi trường nước mát, trong, chảy liên tục. Bất kỳ sự thay đổi nào về dòng chảy hay nhiệt độ đều khiến chúng khó thích nghi. Do đó, việc thuần dưỡng để phát triển bền vững vẫn là bài toán chưa có lời giải.
Đối với người dân An Hảo, cá chành dục không chỉ là món ăn ngon mà còn là biểu tượng của núi Cấm – nơi thiên nhiên hào phóng nhưng cũng đầy bí ẩn. Từ đỉnh núi Cấm nhìn xuống, những con suối uốn lượn như dải lụa bạc giữa màu xanh đại ngàn. Dưới làn nước trong veo ấy, cá chành dục vẫn bơi lội, lẩn khuất đâu đó giữa đá và rêu. Chúng lặng lẽ tồn tại như chứng nhân của thiên nhiên, của sự giao hòa giữa con người và núi rừng.
Hy vọng rằng trong tương lai, với sự quan tâm của ngành du lịch và chính quyền địa phương, cá chành dục sẽ được nghiên cứu và nhân giống thành công, vừa để bảo tồn loài cá quý hiếm, vừa để du khách gần xa có cơ hội thưởng thức hương vị độc đáo của “đặc sản suối núi Cấm” – một món quà tinh khiết mà thiên nhiên ưu ái dành riêng cho vùng đất An Giang.
Cá chành dục là minh chứng cho sự đa dạng sinh học độc đáo của núi Cấm. Không chỉ mang giá trị ẩm thực, loài cá này còn gắn liền với đời sống, ký ức và tâm hồn của người dân nơi đây. Giữa nhịp sống hiện đại, hình ảnh người dân lặng lẽ bên dòng suối, cần câu trên tay, chờ đợi “vùn vụt” cắn mồi – ấy là nét đẹp dung dị mà hiếm nơi nào còn giữ được. Giữ lại cá chành dục, là giữ lại một phần linh hồn của núi Cấm, của miền Tây Nam Bộ.
