Từng mọc hoang ven rừng, bờ suối, bị xem là loại cây “dại” chỉ dùng cầm chừng khi thiếu đói, giống cây nay đã đổi đời thành đặc sản vùng quê, mang lại giá trị kinh tế cao.
Khoai mài là loại củ xưa mọc chủ yếu ở bìa rừng, ven suối ở vùng trung du. Trước kia, cây này mọc hoang, được bà con thu hoạch làm thức ăn cho gia súc hoặc để làm thuốc chữa bệnh.
Song, sau này khi nông dân biết được củ khoai mài chứa nhiều tinh bột, có giá trị dinh dưỡng cao, chỉ đứng sau gạo và ngô, có thể chế biến thành nhiều món ngon dinh dưỡng từ đó cây khoai mài trở thành giống cây chủ lực.
Ở nhiều địa phương miền núi và trung du, không ít nông dân đã đổi đời nhờ mạnh dạn đưa cây khoai mài vào trồng tập trung, bài bản, biến loài cây hoang dã thành đặc sản được thị trường săn đón.
Khoai mài vốn quen thuộc trong đời sống dân gian. Củ khoai mài có ruột trắng, dẻo, vị ngọt bùi, từ lâu đã được dùng làm thực phẩm và vị thuốc dân gian.
Trước đây, đa phần nguồn cung khoai mài cho thị trường để từ việc thu hoạch tự nhiên, những người nông dân vất vả tìm kiếm, đào từ rừng mang về bán. Sau này, khi nhu cầu thị trường tăng lên, một số nông dân ở Gia Lai, Lâm Đồng, TP.HCM, Tây Ninh… bắt đầu đem giống cây này về vườn nhà và mở rộng quy mô canh tác.
Theo một số nông dân cho biết: “Trước đây, người dân vùng núi thường đi đào củ mài để sử dụng làm lương thực, ăn để chống đói. Ngày nay, công dụng và giá trị dinh dưỡng của củ mài được nhiều người biết đến nên củ mài cũng được lùng mua với giá khá cao”.
Nhiều nông dân tận dụng đất đồi bạc màu, ít phù hợp với cây lúa hay hoa màu ngắn ngày. Không ngờ, khoai mài lại sinh trưởng tốt, ít sâu bệnh, chịu hạn khá và gần như không cần nhiều phân bón hóa học. Sau khoảng 10–12 tháng, khi đào lên, củ khoai to, đều, chất lượng ổn định, được thương lái tìm đến tận vườn thu mua với giá cao gấp nhiều lần các loại cây trồng truyền thống.
Là loại cây có nguồn gốc hoang dã nên khoai mài không quá kén đất, dễ sinh trưởng. Cây phù hợp với đất tơi xốp, thoát nước tốt, đặc biệt là đất đồi, đất bãi ven rừng - những khu vực vốn khó canh tác các loại cây ngắn ngày.
Khi xuống giống, người trồng cần đào hố sâu, làm đất kỹ để củ có không gian phát triển theo chiều dài, tránh cong, gãy. Khoai mài là cây leo, vì vậy việc dựng giàn ngay từ giai đoạn đầu giúp thân lá phát triển khỏe, quang hợp tốt và tích lũy dinh dưỡng cho củ.
Trong suốt quá trình sinh trưởng, khoai mài không đòi hỏi lượng phân bón lớn. Phân chuồng hoai mục hoặc phân hữu cơ được ưu tiên sử dụng để giữ chất đất và đảm bảo chất lượng củ. Cây chịu hạn khá, nhưng nếu gặp thời tiết khô kéo dài, việc bổ sung nước vừa đủ sẽ giúp củ phát triển đều, không bị xơ. Sau khoảng 10-12 tháng, khi thân lá bắt đầu úa vàng, khoai mài bước vào giai đoạn thu hoạch.
Khi trồng được từ 8-9 tháng cây khoai mài sẽ già lá úa vàng thì bắt đầu cho thu hoạch. Người mua chủ yếu là các thương lái trong vùng, sau đó họ sẽ cung cấp cho các nhà hàng chế biến thành món ăn ngon hoặc dùng làm dược liệu.
Với diện tích khoảng một hecta, khoai mài có thể mang lại sản lượng cao gấp 2–3 lần so với các loại cây trồng quen thuộc như ngô hay sắn. Chi phí đầu tư ban đầu không lớn, chủ yếu là công làm đất, giống và dựng giàn cho cây leo.
Trung bình mỗi ký khoai mài được thu tận vườn với giá 70.000-100.000 đồng/kg, mỗi hecta khoai mài có thể thu về từ 100-300 triệu đồng mỗi năm. Nhiều hộ dân còn trồng luân canh với các loại cây ngắn ngày khác hoặc đầu tư máy móc, trang thiết bị để tạo bột khoai mài, sấy củ mài… để nâng cao giá trị sản phẩm, giúp loại củ này dễ bảo quản và để được lâu hơn. Từ đó, giúp họ mở ra nhiều nguồn thu nhập khác, tăng cao thu nhập và cải thiện chất lượng cuộc sống.
Khi khoai mài đã bén rễ, sinh trưởng ổn định, người trồng hầu như chỉ cần làm cỏ định kỳ, theo dõi độ ẩm và chờ đến ngày thu hoạch.
Ngày nay, thay vì chạy theo những cây trồng ngắn ngày, dễ biến động theo thị trường, nhiều hộ đã chuyển hướng sang cây bản địa, tận dụng lợi thế thổ nhưỡng và khí hậu sẵn có. Khoai mài - vốn thích hợp với đất đồi núi, đang dần được xem là cây trồng có tiềm năng lâu dài trong quá trình tái cơ cấu nông nghiệp ở một số địa phương.
Từ một loài cây mọc hoang ven rừng, khoai mài đang dần trở thành đặc sản mang lại sinh kế ổn định cho nông dân. Khi được khai thác đúng cách, những củ khoai mài nằm sâu dưới lòng đất cũng có thể mở ra cơ hội mới cho nhiều nông dân biết tận dụng, áp dụng kỹ thuật vào canh tác.
