Hiện nay, loại rau này không chỉ phục vụ nhu cầu trong gia đình mà còn trở thành sản vật được nhiều thực khách và nhà hàng bản địa ưa chuộng.
Rau mít rừng là một trong những loại rau đặc sản gắn liền với đời sống sinh hoạt và ẩm thực của đồng bào dân tộc Mường tại Hòa Bình cũ (nay là tỉnh Phú Thọ). Từ một loại rau rừng quen thuộc trong bữa ăn hằng ngày, rau mít rừng dần được biết đến rộng rãi hơn nhờ hương vị lạ miệng, ngọt bùi tự nhiên và đặc tính sinh trưởng khỏe, dễ thu hái. Hiện nay, loại rau này không chỉ phục vụ nhu cầu trong gia đình mà còn trở thành sản vật được nhiều thực khách và nhà hàng bản địa ưa chuộng.
Mít rừng, còn được người dân địa phương gọi là mít ré hoặc mít mi, là loại cây thân gỗ nhỏ, thuộc họ dâu tằm. Cây có nhiều cành nhánh, thường mọc thành bụi và sinh trưởng tự nhiên trong rừng. Loài cây này phân bố ở một số tỉnh miền núi phía Bắc, tuy nhiên tại Phú Thọ, đặc biệt ở các khu vực có đông đồng bào Mường sinh sống, mít rừng xuất hiện với mật độ dày và được khai thác làm rau từ nhiều năm nay.
Khác với cây mít trồng phổ biến để lấy quả, mít rừng không được trồng với mục đích thu hoạch trái mà chủ yếu tận dụng phần lá và búp non. Theo kinh nghiệm của người Mường, chỉ những búp non và lá còn mềm mới được dùng làm thực phẩm. Lá bánh tẻ hoặc lá già thường có nhiều nhựa, vị chát và không phù hợp để chế biến món ăn.
Trong đời sống sinh hoạt truyền thống, rau mít rừng là nguồn thực phẩm sẵn có, góp phần làm phong phú bữa cơm hằng ngày của bà con vùng cao. Qua thời gian, khi nhu cầu tiêu thụ rau rừng tăng lên, đặc biệt từ du khách và các nhà hàng đặc sản, người dân Phú Thọ bắt đầu chủ động nhân giống, trồng mít rừng trong vườn nhà hoặc trên nương đồi. Việc trồng loại cây này không đòi hỏi kỹ thuật phức tạp, chủ yếu nhằm thuận tiện cho việc thu hái và cung cấp ra thị trường.
Theo nhiều hộ dân, mít rừng là giống cây khỏe, khả năng sinh trưởng tốt trong điều kiện tự nhiên. Cây không cần tưới nước thường xuyên, ít sâu bệnh và thích nghi tốt với khí hậu địa phương. Vào mùa mưa, cây đâm chồi nảy lộc mạnh, đặc biệt có đặc điểm càng hái càng mọc, cho phép thu hoạch liên tục trong thời gian dài. Người trồng chỉ cần bón thêm một lượng nhỏ phân chuồng đã ủ hoai để cây phát triển ổn định.
Lá mít rừng có nhiều nhựa, nhờ đó ít bị côn trùng phá hoại. Trong quá trình canh tác, bà con hầu như không phải sử dụng thuốc bảo vệ thực vật. Khi phát hiện một số loại sâu xanh có sừng xuất hiện trên cây, người dân thường bắt thủ công thay vì phun thuốc, góp phần giữ cho rau luôn sạch và an toàn.
Thời gian thu hoạch rau mít rừng kéo dài hơn so với nhiều loại rau rừng khác. Chính vụ thường bắt đầu từ khoảng tháng 3 đến tháng 10 dương lịch hằng năm. Ngoài thời gian này, rau vẫn có thể thu hái rải rác, tuy nhiên vào mùa đông, cây ít ra lộc non hơn nên sản lượng giảm đáng kể. Nhờ quãng thời gian thu hoạch dài, rau mít rừng trở thành nguồn thu nhập bổ sung ổn định cho nhiều hộ gia đình ở Hòa Bình.
Quá trình thu hái rau mít rừng cũng đòi hỏi sự cẩn thận. Do đặc tính nhiều nhựa, người hái thường đeo găng tay và thao tác nhẹ nhàng để tránh làm dập nát búp non. Việc lựa chọn đúng phần rau non giúp đảm bảo chất lượng và hương vị khi chế biến. Rau sau khi hái được bó gọn, mang về sử dụng ngay hoặc bán cho thương lái, nhà hàng trong khu vực.
Rau mít rừng tươi có vị chát nhẹ khi ăn sống, tuy nhiên sau khi chế biến, vị chát gần như mất hẳn, thay vào đó là vị ngọt tự nhiên và mùi thơm đặc trưng. Trước khi nấu, rau cần được rửa sạch bằng nước muối loãng, sau đó đảo nhẹ tay để loại bỏ bớt nhựa. Công đoạn này cần thực hiện cẩn thận nhằm giữ cho rau không bị nát. Khi chế biến, rau mít rừng phải được nấu chín kỹ để đảm bảo an toàn và đạt hương vị tốt nhất.
Trong ẩm thực của người Mường, rau mít rừng có thể chế biến thành nhiều món ăn khác nhau. Phổ biến nhất là rau mít xào tỏi, xào thịt trâu, nấu canh hoặc làm nộm. Mỗi cách chế biến mang lại một sắc thái hương vị riêng, song đều giữ được vị bùi và thơm tự nhiên của rau.
Trong đó, món rau mít rừng xào thịt trâu được xem là đặc sản tiêu biểu. Thịt trâu được thái mỏng, xào cùng mỡ lợn, sau đó cho rau mít vào đảo đều. Cách chế biến này giúp rau mềm, ngấm vị béo, tạo cảm giác bùi ngậy khi thưởng thức. Nhiều thực khách nhận xét, hương vị của rau mít rừng có nét tương đồng với lá sung nhưng lại mang vị ngọt dịu giống rau sắng, tạo nên sự khác biệt so với các loại rau rừng quen thuộc khác.
Không chỉ xuất hiện trong bữa cơm gia đình, rau mít rừng ngày nay đã có mặt trong thực đơn của nhiều nhà hàng, quán ăn bản địa tại Phú Thọ. Du khách khi đến địa phương thường được giới thiệu và thưởng thức các món ăn từ loại rau này như một nét đặc trưng của ẩm thực vùng Mường. Nhờ hương vị lạ miệng, sạch và lành, rau mít rừng dần trở thành sản vật được ưa chuộng, góp phần quảng bá hình ảnh ẩm thực địa phương.
Từ một loại rau mọc hoang trong rừng, rau mít rừng đã gắn bó với đời sống người Mường và từng bước khẳng định giá trị trong văn hóa ẩm thực Phú Thọ. Việc bảo tồn, nhân giống và khai thác hợp lý không chỉ giúp người dân nâng cao thu nhập mà còn góp phần giữ gìn những sản vật đặc trưng của vùng núi phía Bắc.
