Ngày trước, ở nhiều vùng núi phía Bắc, quả sở chín rụng lăn đầy gốc, người ta nhặt cho sạch sân rồi… để đó. Bây giờ, cũng từ thứ quả mộc mạc ấy, nhiều địa phương đã làm ra loại dầu thực vật giàu axit béo không bão hòa, tốt cho sức khỏe.
Cây sở (còn gọi là dầu chè, trà mai, du trà…) là loài cây bản địa, thuộc họ Chè (Theaceae), được trồng nhiều ở các tỉnh trung du, miền núi phía Bắc như Lạng Sơn, Quảng Ninh, Lào Cai, Tuyên Quang, Phú Thọ… Cây có khả năng thích nghi tốt, chịu hạn, mọc được ở vùng đất dốc, thường được trồng xen với chè hoặc cây lâm nghiệp khác.
Quả sở có kích thước trung bình, khi chín vỏ tách tự nhiên để lộ phần hạt bên trong. Hạt này chứa hàm lượng dầu cao, có thể ép thành dầu ăn hoặc dùng trong nhiều lĩnh vực khác nhau. Tuy nhiên, trong thời gian dài, do chưa có công nghệ xử lý mùi khét đặc trưng trong dầu sở, loại dầu này không được ưa chuộng, giá trị thấp, khiến cây sở bị xem nhẹ, thậm chí bị chặt bỏ để thay thế bằng cây trồng có hiệu quả kinh tế cao hơn.
Do đó, ở nhiều nơi, quả sở từng bị coi là loại trái “vô dụng”. Đến mùa, quả chín rụng hàng loạt nhưng không ai thu hái. Cây sở cũng không được chăm sóc, chỉ tồn tại như một loài cây mọc tự nhiên ở rìa vườn, ven đồi. Phải đến khi các doanh nghiệp, hay các nông dân tìm hiểu về công dụng, bắt đầu đầu tư công nghệ ép dầu và chuẩn hóa sản phẩm, giá trị của quả sở mới từng bước được phục hồi.
Được biết dầu từ trái sở có hàm lượng dinh dưỡng cao, chẳng kém gì dầu oliu. Đây là loại dầu rất có giá trị, nó được ví như một thứ “vàng lỏng” của núi rừng.
Lý do dầu sở thường được đem ra so sánh với dầu oliu nằm ở thành phần axit béo. Các nghiên cứu cho thấy dầu từ hạt Camellia oleifera có tỷ lệ axit oleic (một dạng chất béo không bão hòa đơn) rất cao; cấu trúc axit béo được đánh giá tương đồng với dầu oliu.
Để sản xuất dầu sở, người dân bắt đầu thu hoạch quả vào khoảng tháng 10 khi vỏ chuyển vàng nâu. Quả được ủ đến khi nứt, tách lấy hạt rồi phơi khô. Sau đó, hạt sở được tách vỏ, phần lõi đem rang ở 150 độ C trong 30 phút rồi ép lấy dầu. Dầu sở thành phẩm là dầu thô nguyên chất, không pha hương liệu, chỉ qua gạn lọc để loại bỏ bã. Thành phẩm có màu vàng trong, mùi thơm thảo mộc đặc trưng của núi rừng, được đánh giá cao cả về chất lượng lẫn giá trị dinh dưỡng.
Khác với nhiều loại dầu thực vật phổ biến như dầu lạc, dầu mè, dầu đậu nành, dầu sở có mùi đặc trưng và dễ bị đánh giá là “khét” nếu không được xử lý đúng kỹ thuật. Đây chính là rào cản khiến sản phẩm dầu sở dù giàu dưỡng chất nhưng khó tiếp cận thị trường đại trà.
Trái sở sau khi được thu hoạch, lấy hạt phơi khô có thể ép ra dầu. Dầu sở là một loại đồ ăn dầu giá trị dinh dưỡng, có mùi thơm đặc trưng khi chế biến với các món ăn.
Những năm gần đây, với việc ứng dụng các thiết bị ép hiện đại và công nghệ lọc, khử mùi tiên tiến, dầu sở thành phẩm đã cải thiện đáng kể về hương vị và màu sắc. Quá trình chế biến thường gồm các bước: thu hái quả chín, tách vỏ, phơi khô hạt, hấp hoặc rang hạt cho chín, nghiền nhỏ rồi đem ép. Dầu sau ép tiếp tục được lọc nhiều lần để loại bỏ tạp chất, sau đó đưa đi kiểm định chất lượng và đóng gói theo tiêu chuẩn an toàn thực phẩm.
Nhờ quy trình bài bản, dầu sở hiện có mặt ở nhiều cửa hàng thực phẩm sạch, sàn thương mại điện tử, thậm chí bước đầu được xuất khẩu. Giá bán trên thị trường dao động từ 200.000 đến 300.000 đồng/lít tùy theo phương pháp ép (ép lạnh hoặc ép nóng) và mức độ tinh lọc.
Dầu sở được đánh giá cao không chỉ nhờ hàm lượng chất béo không bão hòa (omega-3, 6, 9) tương đương với dầu oliu, mà còn vì khả năng hỗ trợ phòng ngừa bệnh tim mạch, ung thư, giảm cholesterol và tăng cường sức đề kháng. Với người tiêu dùng chú trọng sức khỏe, dầu sở là lựa chọn mới trong danh sách dầu thực vật tự nhiên, phù hợp cho cả trẻ nhỏ và người lớn tuổi.
Không dừng lại ở vai trò thực phẩm, dầu sở còn được sử dụng trong nhiều ngành công nghiệp như sản xuất dầu nhờn, dầu in, dầu chống gỉ, xà phòng, mỹ phẩm… Phần bã sở sau khi ép dầu không bị bỏ đi, mà tiếp tục được sử dụng làm phân bón hữu cơ hoặc nguyên liệu sản xuất thuốc trừ sâu sinh học. Một số nơi còn tận dụng vỏ và lá cây để làm thuốc nhuộm, than hoạt tính hoặc bài thuốc dân gian hỗ trợ điều trị viêm họng, bong gân, đau dạ dày…
Nhờ tính ứng dụng cao, cây sở đang dần được nhìn nhận như một loài cây lâm sản ngoài gỗ đa năng, vừa cho thu nhập từ quả, vừa có giá trị sinh thái khi được trồng xen trong rừng, vùng đồi dốc, góp phần chống xói mòn đất và phủ xanh đồi trọc.
Nhiều địa phương đang bắt đầu quy hoạch lại vùng trồng sở theo hướng chuyên canh hoặc xen canh bền vững.
Từng bị lãng quên, nay trái sở đang chuyển mình trở thành thứ đặc sản quý giá cho nhiều nông dân, địa phương biết khai thác và chế biến đúng cách. Không chỉ giúp người dân có thêm thu nhập từ việc bán quả, ép dầu, làm phân bón hay sản phẩm thủ công, trái sở còn góp phần gìn giữ hệ sinh thái rừng và nâng cao giá trị vùng trồng.
Trong tương lai gần, khi người tiêu dùng ngày càng quan tâm đến nguồn gốc và chất lượng thực phẩm, những giọt dầu vàng từ hạt sở - loại quả tưởng chừng bình thường nhưng lại có nhiều công dụng thú vị, tốt cho sức khỏe và trở thành đặc sản của miền núi.
