Loại quả này nổi bật với hương vị chua chát đặc trưng và mùi thơm rất riêng, được nhiều người săn tìm mỗi khi đến mùa, vừa lạ miệng vừa có nhiều lợi ích cho tiêu hóa, tim mạch và sức khỏe tổng thể nếu sử dụng đúng cách.
Táo mèo còn gọi là sơn tra, là quả của cây sơn tra thuộc họ Hoa hồng. Quả có kích thước nhỏ, tròn hoặc hơi dẹt, vỏ sần sùi. Khi còn non, táo mèo có màu xanh, đến lúc chín chuyển vàng hoặc vàng nâu, đôi khi ửng đỏ. Phần thịt quả cứng, nhiều xơ, mùi thơm rất đặc trưng của núi rừng.
Táo mèo mọc và được trồng nhiều ở vùng núi cao Tây Bắc, tập trung tại các tỉnh như Sơn La, Lai Châu, Lào Cai. Cây táo mèo ưa khí hậu mát mẻ, độ cao trên 800-1.000m, sinh trưởng tốt trên đất đồi núi, sườn dốc.
Loại quả này vào mùa từ tháng 8 đến tháng 10 dương lịch, rộ nhất vào khoảng tháng 9. Đây là thời điểm quả to, nhiều nước, hương thơm rõ nhất và được thu mua nhiều để ngâm rượu, làm siro hay sấy khô.
Táo mèo có vị chua chát mạnh khi còn tươi, hơi ngọt dịu về hậu vị. Khi được ngâm, sấy hay chế biến, vị chát giảm dần, tạo nên hương vị chua ngọt hài hòa, thơm nồng. Chính hương vị độc đáo này khiến táo mèo trở thành nguyên liệu quen thuộc trong ẩm thực và đồ uống.
Trên thị trường, táo mèo tươi thường được bán với giá khoảng 20.000–35.000 đồng/kg tùy kích cỡ và độ chín của quả. Sau khi qua sơ chế và chế biến, giá trị của táo mèo tăng lên rõ rệt. Táo mèo sấy khô có giá dao động từ 120.000–300.000 đồng/kg, trong khi các sản phẩm như táo mèo ngâm rượu, ngâm mật ong hay siro táo mèo thường được bán với mức giá cao hơn, tùy theo chất lượng nguyên liệu và thời gian ủ.
Từ lâu, táo mèo đã trở thành nguyên liệu quen thuộc trong ẩm thực và đồ uống của người dân vùng Tây Bắc. Phổ biến nhất là táo mèo ngâm rượu, cho hương vị chua ngọt, thơm nồng đặc trưng, thường được dùng làm đồ uống trong các dịp sum họp. Bên cạnh đó, táo mèo còn được ngâm đường hoặc mật ong để pha nước giải khát, giúp dễ uống và bảo quản lâu. Táo mèo sấy khô hoặc sấy dẻo cũng rất được ưa chuộng, vừa tiện lợi vừa giữ được mùi thơm đặc trưng của quả.
Ngoài ra, táo mèo còn được chế biến thành siro, ô mai hoặc táo mèo muối xổi, xóc muối ớt, trở thành những món ăn vặt chua chua, lạ miệng, hấp dẫn nhiều người.
100g quả táo mèo chứa khoảng 62,2kcal, 203mg kali, 15mg natri và 200mg calci, 15-17mg vitamin C cùng các khoáng chất khác như magie, sắt, coban, đồng, kẽm, mangan. Cùng trọng lượng trên, táo mèo còn chứa khoảng 75-85% nước, chất béo thô tối thiểu và hàm lượng protein tương ứng là 0,17% và 1,94%, hàm lượng tro khoảng 2,64% và kết quả chiết xuất N2 tự do là 13,48%. Táo mèo khi ăn tươi làm giảm đáng kể bệnh ung thư, tiểu đường, bệnh tiêu hóa và các bệnh tim mạch.
Theo y học cổ truyền, táo mèo có vị chua ngọt, thuộc nhóm tiêu thực hóa tích, giúp kích thích tiêu hóa bằng cách làm tăng tiết dịch vị, acid mật và men pepsin. Nhờ đó, loại quả này thường được dùng trong các trường hợp rối loạn tiêu hóa do ăn nhiều thịt, dầu mỡ, trẻ em uống sữa khó tiêu, giúp ăn ngon miệng hơn. Ngoài ra, các chiết xuất từ táo mèo còn cho thấy khả năng ức chế mạnh một số vi khuẩn gây bệnh như E. coli, vi khuẩn lỵ, bạch hầu, thương hàn và tụ cầu vàng.
Dưới góc nhìn của y học hiện đại, táo mèo được ghi nhận có tác dụng kháng khuẩn, tốt cho tim mạch và hệ tuần hoàn. Hoạt chất trong táo mèo giúp giãn mạch vành, chống rối loạn nhịp tim, hỗ trợ hạ huyết áp, bảo vệ tế bào gan và tăng cường hệ miễn dịch. Bên cạnh đó, táo mèo còn có tác dụng trấn tĩnh, an thần, ức chế kết tập tiểu cầu, góp phần điều chỉnh rối loạn lipid máu và hạn chế xơ vữa động mạch.
Nhờ những đặc tính này, táo mèo được xem là có lợi trong việc phòng ngừa đau thắt ngực, nhồi máu cơ tim, béo phì, đồng thời hỗ trợ cải thiện các vấn đề về đường ruột như tiêu chảy, lỵ, giảm kích thích ruột và một số tình trạng viêm cầu thận cấp, mạn tính.
Một số bài thuốc từ quả táo mèo:
- Chữa thực tích, ăn uống khó tiêu: Táo mèo (sơn tra) và bạch truật mỗi vị 2 phần, phối hợp với thần khúc 1 phần. Tất cả đem tán thành bột mịn, làm hoàn nhỏ cỡ hạt ngô đồng. Mỗi lần uống khoảng 70 hoàn, dùng cùng nước cơm.
- Chữa đái dầm và kiết lỵ: Vỏ quả táo mèo được phơi khô, nghiền mịn thành bột. Mỗi ngày dùng 2 lần, mỗi lần pha khoảng 1 thìa cà phê bột (khoảng 10g) với nước nóng để uống.
- Giảm buồn nôn, mệt mỏi, đau đầu: Táo mèo tươi rửa sạch, cắt miếng rồi ngâm với đường để tạo thành siro, dùng dần giúp dễ uống và làm dịu các triệu chứng khó chịu.
- Hỗ trợ điều trị sỏi tiết niệu: Táo mèo được ngâm đường làm siro trong khoảng 2 tuần, sau đó có thể sử dụng để uống hằng ngày.
- Hỗ trợ tiêu hóa: Dùng táo mèo (sơn tra) 10g, hoàng liên 2g, trần bì 5g, chỉ thực 6g, đem sắc uống mỗi ngày 1 thang. Ngoài ra, có thể tán bột sơn tra, mộc hương và thanh bì với lượng bằng nhau, ngày uống 2 lần, mỗi lần 4g với nước sôi.
- Hỗ trợ điều trị rối loạn lipid máu: Táo mèo kết hợp với mạch nha, chế biến thành dạng trà, hãm uống ngày 2 lần, mỗi lần khoảng 30g, duy trì trong 3–4 tuần.
- Giảm béo phì, mỡ máu: Dùng táo mèo 15g, thảo quyết minh 15g, mạch nha 30g, lá sen 3g, trà xanh 3g và đường phèn 10g. Cho táo mèo, thảo quyết minh và mạch nha vào nồi đun khoảng 1 giờ, sau đó cho thêm lá sen, trà xanh và đường phèn, đun thêm khoảng 5 phút, lọc lấy nước uống thay trà hằng ngày.
Lưu ý: Táo mèo có vị chua và tính kích thích tiêu hóa nên người mắc các bệnh dạ dày nặng như viêm loét, xuất huyết cần hạn chế sử dụng, đặc biệt là các món chua cay, đồng thời không nên ăn khi bụng đói. Phụ nữ mang thai cần thận trọng vì táo mèo có thể kích thích co bóp tử cung. Ngoài ra, rượu táo mèo chỉ nên dùng ở mức vừa phải, tránh lạm dụng để không gây hại cho sức khỏe.
